De oudste muurhuizen ontstonden onmiddellijk na de afbraak van de stadsmuur. Die muur
was zowel aan de binnenkant als aan de buitenkant voorzien van een gracht. De buitengracht
is nog steeds aanwezig, behalve aan de Noorzijde, waar hij in de 17e eeuw gedempt is. Dit
stukje heet toepasselijk 't Zand (welbekend van het KRO-omroeppastoraat). De binnengracht
werd in de 15e eeuw al dichtgegooid; de grond deed dienst als tuin voor de muurhuizen.
De vroege muurhuizen werden gebouwd met de stenen van de gesloopte stadsmuur; een enkele keer werd zo'n huis opgetrokken op de fundamenten ervan. Aan de zuidzijde bevindt zich nog een originele toren van de Middeleeuwse omwalling. Niet ver daarvandaan staat een klokkentoren die op alle mogelijke tijdstippen slaat, behalve op het hele uur. Zou dit toch gebeuren, en valt de klokslag samen met die van de O.-L.-V.-toren, dan zal volgens een oude legende, de stad Amersfoort ten gronde gaan.
In tegenstelling tot de huizen in grachtensteden als Amsterdam, staan de muurhuizen in de
lengterichting langs het water (met andere woorden: ze volgen de loop van de oude
stadsmuur). De trapgevels bevinden zich dus aan de zijkant, zoals op de foto goed te zien is.
In de loop van de eeuwen is er op de plek van de oude stadsmuur veel gesloopt en bijgebouwd. De muurhuizen vormen nu een bonte staalkaart van bouwstijlen uit verschillende tijdperken. Museum Flehite op de onderste foto, beslaat drie muurhuizen en is minder oud dan je op het eerste gezicht zou denken. Het museum werd in 1898 door architect H. Kroes gebouwd in neorenaissance-stijl.
In de periode na de Tweede Wereldoorlog bevonden de meeste muurhuizen zich in een bouwvallige staat. Daarna kwamen er ingrijpende restauraties. Dit feit, en de gekte op de woningmarkt, joegen de prijzen de afgelopen decennia op tot fabeltastische hoogten. Iemand die kort na de oorlog voor een paar duizend gulden een muurhuis heeft gekocht, kan er nu zonder blikken of blozen een miljoen voor vragen. Miljoen Euro krijg je er ook nog wel voor. De record-verkoopprijs staat sinds kort op 4 miljoen gulden.
In veel muurhuizen zijn kantoren gevestigd, maar er wonen ook wel particulieren op deze
historische grond. Eén zo'n huis, bewoond door een jong gezin, werd door de vriendelijke
eigenaars opengesteld voor de deelnemers aan de rondleiding. Het huis bestaat uit een
kinderparadijs vol trappen, tussen-etagetjes, kasten op geheimzinnige en onverwachte
plaatsen, en spannende speelhoekjes. Dit alles gecompleteerd door een tuin ter grootte van een
park.
Lopend langs dit stukje Middeleeuwen vergaten we geen moment, dat de kalender wel degelijk op 2000 stond. Enkele malen werd de groep wandelaars, met gids en al, bijna omver gereden door een haastige automobilist. Scheldpartijen, vanuit het autoraampje, bleven niet uit. Laat de gemeente Amersfoort alsjeblieft de auto, en het tuig-van-de-richel dat soms achter het stuur zit, verbannen tot ver buiten de stadspoorten; die krengen, en zulke barbaren, horen niet thuis op deze historische grond!
Van puissante 20e / 21ste eeuwse rijkdom, naar de armoede uit het verleden. Wij bezochten
twee instituten voor armenzorg.
Op de foto de Mannenzaal van het St. Pieters- en Bloklandgasthuis, nabij 't Zand. De zaal werd in 1531 aangebouwd bij het gasthuis dat anderhalve eeuw eerder gesticht was door volgelingen van Geert Grote. Het gebouw herbergde proveniers, of "kostkopers", die hier na afgifte van hun spaarduitjes mochten verblijven totdat de genadige dood een einde maakte aan hun treurig bestaan.
De foto toont het complete bezit van een provenier: een krappe bedstede, een klerenkist, een tafeltje en een pispot. Uniformen werden door het tehuis verstrekt. De 22 mannen die de zaal bewoonden, dienden zich aan stringente regels te houden. Wie dronken thuiskwam, of zich anderszins misdroeg, kreeg 14 dagen huisarrest, en kwam dus twee weken lang dit deprimerende donkere hol niet uit.
Dergelijke misstanden liggen nog niet eens zo gek ver achter ons. De Mannenzaal werd pas in 1907 gesloten. Het is nu een afdeling van museum Flehite. Op de dag dat wij Amersfoort bezochten, troffen we hier nog steeds geüniformeerde proveniers aan. Je mocht ze vragen stellen, maar de laatste ontwikkelingen op Internetgebied kon je niet met ze bespreken: de acteurs veinsden, niets te weten van alles wat zich sedert 1907 heeft voorgedaan.
Ziekenverzorging, het bieden van onderdak aan daklozen en het spijzigen van de
nooddruftigen, dat alles was in het 15e eeuwse Amersfoort de taak van de Broederschap van
de Heilige Geest. In de volksmond werden de voedseluitdelingen van de broeders aangeduid
als "De Poth". En zo is de bijnaam "Pothbroeders" ontstaan.
In 1547 kregen de Pothbroeders gezelschap van de Celzusters, nonnen die zich verdienstelijk maakten met het verplegen van lijders aan de pest, en de vele andere besmettelijke ziekten die in die tijden rondwaarden.
In de 17e eeuw werden de Pothbroeders vervangen door de regenten, die tot de dag van heden het hofje "De Armen de Poth" besturen. Ongesubsidieerd: de stichting bestaat van de opbrengst van enkele landerijen en van de zeer bescheiden huishuur.
De huidige 49 bejaardenwoningen op het terrein van "De Armen de Poth" zijn gebouwd aan het eind van de 19e eeuw. Het hof heeft verder nog enkele originele gebouwen, waaronder een 15e eeuws kapelletje. Op de foto het hoofdgebouw, met de Celzusterenkamer, de regentenkamer, en het provenhuis, waar het brood voor de armen werd gebakken en uitgedeeld - tot voor kort: in 1975 verstrekten de regenten voor het laatst brood aan de behoeftigen.
De interieurfoto toont de weegschaal van het provenhuis.
Dagelijks passeren pakk'emvast 60.000 treinreizigers de Koppelpoort, een gecombineerde
land- en waterpoort, die kort na 1400 voltooid werd. In 1860 werd het gebouw van sloop
gered na een landelijke protestactie van monumentenliefhebbers. Niet lang daarna restaureerde
Architect W.H. Kam de poort. Kort geleden, in 1997, vond een nieuwe opknapbeurt plaats,
waarbij "het behoud van het historisch karakter vooropstond" (wat zou er anders voorop
moeten staan bij een monument?). De door de Van Hoogevest Groep zeer kundig uitgevoerde
restauratie werd beloond met de Europa Nostra Award.
Weinigen van de 60.000 treinreizigers vragen zich af, hoe de Koppelpoort er aan de stadszijde uitziet. Welnu: zó ziet hij eruit!
Minderbroedersklooster, schuttersdoelen, logement, Artillerieschool, werkhuis tot wering der
bedelarij, kazerne, particuliere woning, glasblazerij: ziedaar enkele voormalige bestemmingen
van het Stadsinformatiecentrum De Observant. Het gebouw is meer dan vijf eeuwen oud, en
zou er niet meer gestaan hebben als Heemschut in 1970 niet had geprotesteerd tegen de sloop
(in 1587, na de reformatie, had men het toenmalige klooster ook al bijna tegen de vlakte
gegooid).
De naam, De Observant, slaat terug op de kloosterlingen die er tot 1579 huisden: zij trachtten de leefregels nauwgezet te "observeren" (na te volgen), en hielden ook anderen scherp in de gaten.
In De Observant heeft de gemeente Amersfoort onlangs alle varianten van de Amersfoortse HOV-baan nog eens op een rijtje gezet, en daarmee zijn we terug bij waar we het vandaag niet over wilden hebben.