Den Helders helden

Van alle steden aan de Noordzeekust kust heeft Den Helder de meest indrukwekkende bijdrage geleverd aan het onuitputtelijke en immer boeiende thema van de strijd van de mens tegen het water.

Zo heel erg verwonderlijk is dat niet, als je de kaart van Noord-Holland er even bijpakt; de stad wordt aan drie kanten omgeven door de golven. Aan de noordkant wordt de duinenrij onderbroken door een hoge zeedijk. Ooit heeft het water hier tijdens een stormvloed een flinke hap weggevreten uit het land. Het levert de huidige wandelaar een fraaie promenade op; met uitzicht op Texel, bij helder weer.

Den Helder is ook verder een zeer bezienswaardige plaats; al zou je dat op het eerste gehoor niet denken. De stad wekt de verwachting van een kil oord, waar het altijd waait, en waarvan de weerman steevast beweert dat de temperatuur er enkele graden lager ligt. Verder zie je het beeld voor ogen van lelijke marinehavens en gore vissershuisjes met verf die, door de inwerking van water en wind, al begint af te bladderen voordat hij goed en wel droog is. Den Helder: de stad waar je met je ogen dicht doorheen rijdt, op weg naar de boot naar Texel.

Ik stond daarom verbaasd te kijken, toen ik in het tijdschrift Heemschut een aankondiging las van een monumentendag op zaterdag 25 maart, uitgerekend in Den Helder. Den Helder, dacht ik nieuwsgierig. Wat zou daar nou te zien zijn? Laat ik dáár zaterdag eens heengaan! (Vanzelfsprekend doe ik nu net, alsof ik er nog nooit van mijn leven geweest was; dat past beter in de logica van dit stukje. Ook mijn verbazing bij het lezen van de aankondiging berust grotendeels op toneelspel).

Den Helder bleek een heel sympathieke stad, waar zelfs de obligate winkelpassages er nog aardig leefbaar uitzien. Midden tussen de winkels bevindt zich het Nationaal Reddingsmuseum Dorus Rijkers, gewijd aan de onverschrokken helden die in de loop van de eeuwen duizenden drenkelingen uit de Noordzee hebben gered.

Liefhebbers van moderne technologie kunnen zich in dit museum vergapen aan onzinkbare boten, reddingshelicopters met onbreekbare lijnen en geavanceerde radarsystemen. Op de reddingsboot-simulator is het voortdurend windkracht-tien; hier bestaat de gelegenheid, je tot brakens toe door elkaar te laten schudden.

Ik, als romanticus, had meer oog voor de historische afdeling. Urenlang dwaalde ik op die stille zaterdagmiddag rond door de zalen die het verhaal vertelden van Den Helders helden. Met gammele roeibootjes, en met gevaar voor eigen leven, trotseerden zij de golven om schepelingen te redden uit het koude Noordzeewater. Redders, die hun heilswerk pro deo verrichtten: voor een bedankbrief; voor een enkele keer een medaille; voor nog niet eens een onkostenvergoeding. Dorus Rijkers (1847-1928), de bekendste van hen, redde in de loop van zijn carrière bijna 500 schipbreukelingen het leven, maar zou in diepe armoede gestorven zijn als de liefdadigheid zich niet over hem ontfermd had.

***

Ook voor militaire helden is altijd plaats geweest in Den Helder. De strategische ligging, op de uiterste noordwestpunt van Holland, heeft in de loop van de eeuwen aanleiding gegeven tot menige zee- of landslag.

In de Napoleontische tijd riepen de Franse machthebbers Den Helder uit tot “Het Gibraltar van het noorden”; er werd rond de plaats een halve cirkel van fortificaties aangelegd.

De Franse revolutie bleek een kortdurende gril. In 1813 marcheerden de Fransozen af, lang voordat hun nieuwe Gibraltar voltooid was. De Nederlandse autoriteiten besloten, de klus af te maken. Uit die tijd dateert Fort Kijkduin in Huisduinen, dat heden ten dage een toeristische attractie is, maar ook het veel grotere Fort Erfprins (tot 1813 “Lasalle” geheten); met zijn oppervlakte van een halve vierkante kilometer het grootste fort van Nederland.

Fort Erfprins heeft in de huidige tijd de functie van militaire opleidingsschool, en is normaliter niet toegankelijk voor burgers. Heemschut bood de monumentenliefhebber het buitenkansje van een rondleiding.

Het meest indrukwekkende onderdeel van het fort is het uit 1875 daterende “bomvrije onderkomen” met een lengte van bijna 300 meter, waar 1000 soldaten een schuilplaats konden vinden - veilig voor bommen, maar verder wel als ratten in de val. Ergens midden in de bomkelder bevindt zich een ruimte die door de rondleidende militair “de laatste verdedigbare stelling” genoemd werd, of woorden van gelijke strekking. Hier dienden de dappere krijgslieden zich tot de laatste man te laten afslachten; over overgave kon moeilijk onderhandeld worden in die tijden. Thans bevindt zich op deze plek een vergadertafel en een zitje, dat je - ondanks de bizarre lokatie - “gezellig” zou kunnen noemen.

Het leek me bij het begin van de rondleiding raadzaam, aan de militair te vragen, of fotograferen wel was toegestaan; niet graag had ik mijn bezoek aan Den Helder beëindigd in een kille kerker. Ik kreeg permissie, mits ik mijn activiteiten zou beperken tot de monumenten en geen moderne militaire installaties zou vastleggen, ten gerieve van de immer meekijkende vijand.

Zodoende heb ik uit Den Helder een complete fotoserie mee naar huis kunnen nemen, mét fort Erfprins. Thuis bleek ik per ongeluk een radarmast meegefotografeerd te hebben. Ik heb hem weggeretoucheerd; niet zozeer uit angst voor spionage, maar vooral omdat hij de foto lelijk bedierf.