De blik van de hobbyist en de blik van de forens

Op een mooie pinksterdag, een handjevol jaren geleden, stond ik op het perron van station Haarlem te wachten op de trein naar huis. Op hetzelfde perron hield zich een groepje lieden op van uiteenlopende leeftijd, vrijwel allen mannen. Een beetje wereldvreemde mannen, met een wazige blik, met oude jassen met vette kragen, en met canvastasjes vol lunchboterhammen.

Wat ze er deden, was me aanvankelijk niet duidelijk, tot het moment dat zich een onmiskenbare opwinding van deze menigte meester begon te maken. "Daar komt-ie, daar komt-ie", hoorde ik roepen. "Ie" was een opvallend oude, groene trein met een spitse neus, zo'n model uit het jaar negentien-weinig, waar ik heel vroeger nog wel eens ingezeten heb, op weg naar een logeerpartij in Deventer.

Dat groene, van de sloop geredde treinstel kwam het station van Haarlem binnenrijden, en dat bleek nu juist datgene te zijn, waar het merkwaardige groepje op stond te wachten. Enkelen van hen beleefden bij die aanblik spontaan een orgasme, maar de meesten haalden fotoapparatuur te voorschijn, en begonnen het oude treinstel te fotograferen. Daarbij gedroeg men zich nogal onbeleefd tegenover normale mensen die zich op dat perron ophielden omdat ze misschien wel, even als ik, op de trein stonden te wachten. "Héé, klootzak, lul, oprotten uit mijn beeld!", kreeg een nietsvermoedende hoogbejaarde heer toegevoegd, die genoeglijk liep te kuieren in de middagzon, en zich per ongeluk ophield in het schootsveld van een fotograaf.

Om de groene trein van alle kanten te kunnen vastleggen, klommen de treinhobbyisten over afzettingen en negeerden ze verbodsborden. Toen uit de stationsmicrofoon een waarschuwing klonk, en gedreigd werd met inzetten van de spoorwegpolitie, was men daarvan allerminst onder de indruk; er werd hoongelach aangeheven, en kromme vingertjes werden gestoken in de richting van waaruit de waarschuwing gekomen was.

De fotografen maakten geen aanstalten om in de trein te stappen. Een ritje was niet opgenomen in het programma; er was alleen sprake van een fotosessie. "Wat een lol, zeg!", hoorde ik mezelf denken.

Kort en goed: na die middag had ik geen erg hoge dunk meer van spoorweghobbyisten en railspotters. Wat ik gezien had, was bepaald geen uitzondering; bij de meeste fotosessies van railhobbyisten schijnt het er zo aan toe te gaan.

Een van de wonderlijkste eigenschappen van de spotter is het feit, dat hij een trein of tram slechts kan zien als een estetisch voorwerp, en niet zozeer als iets dat bedoeld is tot het vervoeren van passagiers. Het railvoertuig als "art pour l'art"; als kunstobject, zo niet als lustobject. Het wekt dan ook geen verbazing, dat railhobbyisten dol zijn op alles wat de ene trein of tram van de andere onderscheidt; het liefst totaalreclame, maar als het niet anders kan: het voertuignummer. Ook tijdelijke afwijkingen zijn erg populair: in een mededelingenblaadje voor railhobbyisten, dat ik soms onder ogen krijg, staan vaak meldingen over trams die op een bepaalde plaats en tijd waargenomen zijn met de tweede pantograaf omhoog, in plaats van de eerste; toch iets wat een normaal mens niet eens zou opvallen.

Ikzelf beoefen op De digitale reiziger een geheel andere vorm van OV-hobbyisme (eenkennig ben ik niet; naast railvervoer krijgt vervoer op rubberen wielen en desnoods OV te water, bij mij ook de aandacht die het verdient). Het reizen per OV als tijdverdrijf hoort al tientallen jaren tot mijn favoriete bezigheden, zo ongeveer sinds mijn tiernertourtijd. Het waarom ervan is me een raadsel. Zoals mijn trouwe lezers weten, heb ik met het OV hooguit een haat-liefdeverhouding, en hetzelfde geldt voor het land waar ik doorheen reis.

Soms echter, maak ik van het OV gebruik uit geheel andere redenen dan hobbyisme; gewoon omdat ik ergens moet zijn. En dan kijk ik meteen heel anders tegen de zaken aan. Dat bleek een paar weken geleden al uit mijn stukje over de lange buslijn Arnhem - Utrecht, die door een paar fans zelfs is geëerd met een complete website. Dat is een lijn, die ik altijd heb geassocieerd met vakantie, met mooie doorkijkjes op bossen, en met zonnige dagen in het Von Gimborn-arboretum. Die lijn is gekelderd in mijn waardering sedert ik er enkele weken als forens van gebruik heb moeten maken.

Precies het omgekeerde geldt voor de sneltram Utrecht - Nieuwegein IJsselstein, ooit afgekort tot SUN. Ik heb er twee keer over geschreven: in 1998, toen alle wagens nog geel waren en eigendom van Midnet, en afgelopen zomer, toen de lijn, inmiddels overgenomen door Connexxion, was doorgetrokken naar het Zenderpark.

Ik heb er nooit een geheim van gemaakt dat ik het Utrechtse tramnetje, bestaande uit anderhalve lijn, niet zag zitten. Vanuit hobby-perspectief is er niet veel aan. De tram is niet echt een sneltram; je kunt niet, zoals in Den Haag, Rotter- of Amsterdam, op elke straathoek overstappen op een andere lijn, en het uitzicht is ook al niks: die afzichtelijke grauwbetonnen spookstad Nieuwegein, waarvan je je niet kunt voorstellen, dat mensen zich er vrijwillig laten opsluiten. Je ziet er ook nooit een échte hobbyist met zijn camera langs de baan staan. Het vergeten lijntje.

Sedert half december echter, ligt mijn werkplek langs deze lijn. Tot mijn enthousiasme: voor het eerst in een carrière van ruim een kwart eeuw zou ik met de tram naar mijn werk kunnen. In de Rijswijkse Plaspoelpolder heb die pret gemist, omdat ik het er nèt niet heb uitgehouden tot de openingsdag van HTM-lijn 17.

Hoe oninteressant de sneltram Utrecht - IJsselstein ook is voor de tram-spotter en de tramfotograaf; voor de forens is hij ideaal. Hij rijdt inderdaad niet al te snel, maar altijd nog sneller dan de gemiddelde tram in één van de drie echte grote steden. En zijn gebrek aan tempo compenseert hij ruimschoots door een grote betrouwbaarheid. De tram is altijd op tijd (of liever gezegd; steevast 1 à 2 minuten te laat, want in de dienstregeling wordt uitgegaan van een ideale doorstroming, die in de praktijk beslist niet aanwezig is).

Punctualiteit is van onschatbare waarde in het woon-werkverkeer. Ik hoef nooit een tram eerder te nemen om zeker te zijn van mijn treinaansluiting. Verder kan ik exact uitrekenen, hoe laat ik het kantoor moet verlaten, om die laatste aansluitende tram nog te halen: zodoende hoef ik geen minuut verloren te laten gaan met wachten.

Dat ik niet de enige forens ben die tevreden is over de sneltram, bewijzen de reizigersaantallen. In de ochtendspits zijn de trams die Utrecht CS verlaten, nog voller dan die die vanuit Nieuwegein en IJsselstein bij dit station aankomen. 's-Avonds is dat natuurlijk precies andersom. Wanklanken verneem je zelden: behalve dan de scholier die ik hoorde zeggen, dat hij nooit betaalde voor die "kankertram". Ik had hem wel een draai om de oren willen geven: "mijn" tram zo verschrikkelijk te beledigen!

Inmiddels heb ik al twee werkplekken versleten in het stroomgebeid van de Utrechtse sneltram. De eerste lag in Nieuwegein-Zuid, en wel exact tegenover een halteperron. De hele dag zag ik vanuit mijn kamer mensen naar de halte lopen en verzwolgen worden door de daar nog precies op tijd vertrekkende tram richting Utrecht. Een paar minuten laten kwam de tegenligger eraan, die een pluk mensen uitbraakte. Die mensen zag ik dan in de ganzenpas naar het verkeerslicht wandelen. Als je zelf passagier bent, koester je soms de illusie, dat je transport enig doel dient, maar voor een observator van buitenaf krijgt dit hele gedoe iets van een absurdistisch toneelspel. Al die af en aan lopende mensen; uur na uur: een perpetuum mobile waarnaar je niet zonder verfijnde glimlach kunt kijken.

Na de jaarwisseling veranderde ik weer van werkplek. Sedertdien zit ik op het Utrechtse Kanaleneiland. Opnieuw heb ik uitzicht op de trambaan, die zich vanuit mijn standpunt bevindt achter een vergeten wijkpark, waar nooit een sterveling wandelt. Ik bekijk de baan van een hoogte van ongeveer 30 meter. Het lijkt op die afstand wel een modelbaan, met bijbehorend geluid (rakketakketak, reldekedel). De afstand is te groot om passagiers te kunnen zien, en vanuit mijn positie kan ik ook geen halteperron waarnemen.

Door dit alles wordt de tram gereduceerd tot wat het is voor de ware hobbyist; een kijkspel. Ik merk, dat ik nu zelf heel sterk ga letten op uiterlijkheden, die me als passagier totaal Siberisch laten. Er rijdt, ondanks de vergevorderde ombouw van het trampark, nog altijd één combinatie rond die helemaal geel is, en door mij "de geeljas" is gedoopt. Verder is er een tram met totaalreclame voor olieboer BP. "Helder denken, schoner tanken" luidt de tekst (ik las het een keer toen ik in de middagpauze op weg was naar het grote winkelcentrum. Een gotspe, die kreet, want écht schoon reis je natuurlijk als je die tram neemt, in plaats van de vierwieler). Ook rijdt er nog een tram heen en weer met opvallende junglemotieven.

De sneltram heeft een ijzeren regelmaat. Wat richting Utrecht CS koerst, keert na 22,5 minuut weerom. Trams die ik op de hele kwartieren zuidwaarts zie rijden, moeten naar IJsselstein en keren na exact een uur terug in mijn beeldveld; de tram van 7,5 minuut later doet slechts drie kwartier over zijn slag naar Nieuwegein Zuid. Na 2,5 uur voltrekt alles zich opnieuw in dezelfde volgorde: de sneltrams doen 2,5 uur over een slag Utrecht - Nieuwegein, gevolgd door één naar IJsselstein.

***

De werkdag zit er weer op. Ik sta op het perron; de tram nadert. Het is de jungletram, zie ik tot mijn plezier. Hij blijkt reclame te maken voor vakantiereizen naar een terreurstaat aan de onderzijde van deze wereld, die op ons vaderland alleen vóórheeft dat er spannende safariparken bezocht kunnen worden. "Rrrrrrrrrttttttt", klinkt het uit het motorblok als we vertrekken; het kenmerkende kattengespin van de Utrechtse sneltrams, die soms écht blij lijken te zijn dat zij weer een paarhonderd forenzen terug mogen brengen naar het station. De snelheidsmeter in de cabine wijst 75 kilometer per uur aan; niet echt langzaam. Ik word vervoerd, maak deel uit van de stroom, en ben van een tramspotter weer veranderd in een tevreden reiziger.