Een gedeelte van de Zaanwand. Het pand rechts is de voormalige rijstpellerij Mercurius
In de eerste zeven eeuwen van dit millennium evolueerde de Zaanstreek van
een uitgestrekt veenmoeras tot het eerste industriegebied van Europa. De
scheepswerven van Zaandam werden in 1696 bezocht door tsaar Peter, die
het arme Rusland probeerde op te stuwen in de vaart der volkeren; ongeveer
het omgekeerde van wat Tsaar Boris momenteel aan het doen is. De vorst
was zo onder de indruk was van wat hij zag, dat drie eeuwen later een roer in
het Russisch nog steeds een rjoerj heet, en een werf een werfj.
Na een dipje van anderhalve eeuw kwam de Zaanstreek rond 1850 sterk
terug. Houtzaagmolens werden vervangen door stoommachines. Langs de
Zaan verrezen koffie- cacao- en rijstpakhuizen. Uit deze tijd dateren de
industriële monumenten die heden ten dage het beeld bepalen van de
Zaanwand bij Wormerveer.
Dit verhaal had ik niet hoeven houden. Het staat ook al op De digitale
reiziger, als inleiding bij het artikel over het stadsvervoer van Zaanstad.
De Zaanwand is onlangs grondig
gerestaureerd. Alleen het gebouw
van Lassie heeft nog zijn
oorspronkelijke functie
(toverrijst); de overige 
pakhuizen
zijn omgebouwd tot
kantoorruimte. Wie ronddwaalt
door de kantoren, ziet overal de
houten balken en stalen binten
die het geraamte vormen van de
pakhuizen. Na 1900 werd het
mogelijk te bouwen met
gewapend beton, zodat deze sta-in-de-wegs langzamerhand verdwenen uit het
interieur van de fabrieksgebouwen.
Niet alle gebouwen in de zaanwand doen dienst als kantoorruimte: in Batavia is een café gevestigd.
.
De voormalige rijstpellerij Mercurius
werd in de periode 1992-1996
gerestaureerd en kreeg een nieuwe functie
als provinciaal archeologisch depot. Wie
dit modern ingerichte gebouw bezoekt,
zou niet kunnen vermoeden dat hij
rondloopt door een industrieel monument
uit het begin van deze eeuw. De
restauratie van de transportband levert een
aardig voor- en na-plaatje op. Links de
bouwvallige band in 1996, vereeuwigd op een tentoonstellingspaneel van de
Provincie Noord-Holland. Rechts de huidige transportband, die is aangepast
aan de moderne ARBO-eisen.
Op de vierde etage van "Mercurius" kon de bezoeker genieten van het uitzicht
over de Zaan. De Zaan, die op deze herfstzondag kolkende golven met
schuimkragen liet zien. Een boot zou zorg dragen voor transport van de
bezoekers naar het 3 kilometer verderop gelegen Zaandijk. 'S-Morgens was
de boot, in verband met een zware storm, aan de wal gebleven, maar rond
14.00 uur voer hij toch uit. Een wandeling leek mij aanlokkelijker. Onderweg
passeerde ik de Zeepziederij De Arend, een fabriek die op de nominatie staat
voor afbraak. Als Heemschut zijn zin krijgt, zal dat niet gebeuren.
In Zaandijk was de
Domineestuin te
bezichtigen. Dit
arbeiderswijkje met
deels oorspronkelijke
Zaanse huizen en deels
replica's, is gesticht in de
18e eeuw en heeft tot in
deze eeuw een
zelfstandig bestaan
gehad binnen de
gemeente Zaandam. Het
werd bestuurd door een
commissie. De algemene
voorzieningen werden betaald uit een contributie van 11 stuivers per persoon
per jaar. Bij het water stond het secreet, ofwel de plee. Alles wat daar werd
uitgescheiden aan vloeistof en vaste stof, plofte pardoes in het grachtje.
Het oude stadhuis van
Zaandijk (de gemeente is
25 jaar geleden opgegaan
in Zaanstad) kijkt uit op
de Zaan. Aan de overkant
ligt de Zaanse Schans die
een enorme
aantrekkingskracht
uitoefent op toeristen uit
vooral Amerika en Japan.
In het raadhuis gaf een in
klederdracht gestoken
Zaanse uitleg over de
wandschilderingen.
Het woonhuis aan de
Boschstraat is een mooi
voorbeeld van een
oorspronkelijk Zaans huis. In het
huis werd ter gelegenheid van de
Monumentendagen een concert
gegeven. Je zou het niet zeggen,
maar het minuscule huisje kan
twee piano's, een contrabas en
40 muziekliefhebbers bevatten.
Het einde is altijd de dood. In dit
geval: de molen De Bleeke Dood, gefotografeerd in het stervende licht van de
eerste dag na invoering van de wintertijd. In april 1999 hoop ik verslag te
doen van de volgende Monumentendag.
Frans Mensonides
28 oktober 1998
De digitale reiziger maakte vorige zomer een Wandeling Zaandam -
Wormerveer.
De Wormerveerse Zaanwand ligt op loopafstand van NS-station Wormerveer. Voor de historische kern van Zaandijk en voor de Zaanse Schans stap je uit bij NS-station Koog-Zaandijk.
