In 1993 werd lijn 3 ook aan de andere kant verlengd en wel naar Leidsenhage via Voorburg 't Loo. De toch al aanzienlijke drukte nam door die uitbreidingen alleen maar toe; dagelijks maken zo'n 40.000 passagiers gebruik van de drukke lijn over de lange laan.
Een typische boodschappenlijn: begin- en eindpunt vallen samen met een winkelcentrum; bovendien rijdt lijn 3 langs de winkelconcentraties rond het Savornin Lohmanplein en de Gravenstraat in Den Haag en het Julianaplein in Voorburg.
Als ik op vrijdagmiddag om 16.42 aankom bij de Gravenstraat, zie ik de tram naar Loosduinen er net vandoor rijden. Niet getreurd; hij rijdt in de spits elke 5 minuten. Op de route langs de Grote Kerk had lijn 3 ooit alleenheerschappij; nu op de Grote Marktstraat een tramtunnel annex parkeergarage wordt uitgegraven, heeft lijn 3 concurrentie gekregen van 2, 6 en 10. Tot 2000. Dan wordt de route van 3 verlegd via de Waldeck Pyrmontkade, gaan 2, 3 en 6 door de tramtunnel rijden en zal de Gravenstraat zich tevreden moeten stellen met de in lage frequentie rijdende lijn 10.
Om 16.47 stap ik aan boord van een tram van de 3000-serie, die tijdens zijn mid-life revisie is voorzien van nieuwe, donkerrode en uiterst comfortabele banken. Met zijn zitplaatscapaciteit van 78 personen kan deze tram het vervoersaanbod net verwerken. De 78 forenzen hullen zich, niet ongebruikelijk, in broeierig stilzwijgen, maar de jongen op het bankje voor me slaat op luide toon wartaal uit in een combinatie van Nederlands en Engels. Het is een soort hippie, of heet dat tegenwoordig niet meer zo? What's the difference, man? roept hij. Een legitieme vraag.
Lijn 3 mag de drukste tram zijn van Den Haag, maar is zeker niet de snelste. Om de honderd meter staan we stil. De hippie mept om zich heen naar denkbeeldige vliegen.
Om 16.53 draaien we de lange laan op. We kruisen de tramlijnen 10, 11, 12 en de bussen 13 en 14. Het winkelaanbod: Politie, Hubo, Simons Corsetten, Bruidsmode Sylviana, Restaurant Wilhelm Tell, Haring vers van het mes, ING bank, Afak, DE Bont BV geldleningen, Farao's reizen (groeten aan de moslim-fundamentalisten), Favoriet textiel, Kelly uitzendbureau, v.d. Berg, Ela Fysiotherapie, Mady's Hairstyle, Kling deursloten, SVR Administratiekantoor, ik rammel het voor jullie mee op de Psion. Wanneer rijdt die tram nu eens verder, dat administratiekantoor heb ik nu wel gezien. Gelukkig, we rijden weer: Zonnepoort Reformhuis, Café de Burcht, Grillroom Sakara, Passion Dames en herenkapper, Peter gebakken vis.
Ik stap uit op het Azaleaplein, na een ritje van 13 minuten. Gemiddeld krap 15 km/uur; meer kun je in de stad eigenlijk niet verwachten.
Niet voor niets kies ik deze halte uit. Ik ben op loopafstand van het Weigeliaplein. In het midden van de jaren zeventig was hier een jongerenvereniging gevestigd die zich het beoefenen van de sterrenkunde tot doel had gesteld. Ik heb hier veel vrijdagavonden doorgebracht. Kijkend naar B-films op de TV. We hadden doorgaans niet erg veel zin in sterrenkunde na zo'n lange schoolweek. Bovendien kon geen mens er iets aan doen dat de georganiseerde waarnemingsavonden vrijwel allen afgelast werden door het in ons klimaat niet erg zeldzame verschijnsel der bewolking.
Geen enkele reden om hier bijna een kwart eeuw na dato terug te keren, behalve dat ik rondloop met serieuze plannen om er een verhaal over te schrijven, nadat ik eerdere pogingen daartoe in 1975 en 1983 zag mislukken. Niemand kan zeggen dat ik geen volhouwer ben.
Even wat sfeer opsnuiven. Het plein blijkt in de tussentijd een renovatie ondergaan te hebben, zonder er noemenswaardig gezelliger op geworden te zijn. Op Weigeliaplein nr. 123, indertijd het vestigingsadres van De Ruimte, het clubhuis van de jeugdige astronomen, is nu een filiaal van De Zonnebloem. Er worden vrijwilligers gevraagd voor allerlei menslievende activiteiten, die juist in deze periode van het jaar zo belangrijk zijn.
Op de hoek van de Ribesstraat en deVlierboomstraat staat een grijs kastje waar water uitdruipt. Niet giftig, naar ik hoop. Op het kastje prijkt het logo en de naam van mijn werkgever. Hoort dat wel zo, dat er water uitkomt? Ach, wat kan mij het verdommen. Ik ga niet over kastjes waar water uit komt. Ik ga over een heel ander soort kastjes.
Bij de tramremise aan de Lijsterbesstraat staat een man met een grote boodschappentas gefascineerd naar binnen te loeren. Ik begrijp waarom. Openbaar vervoer blijft boeien, zelfs al staat het op stal. Het einde van de avondspits nadert. De schemering valt over de Bomenbuurt. Een tram van lijn 3 rijdt met snerpende wielen achteruit de remise binnen.
Als ik aankom bij de halte Goudenregenstraat is er nog geen tram in zicht. Ik ga zitten op een klam en keihard stalen bankje, waarvan de rugleuning wordt gevormd door een dikke ijzeren stang. Weinig comfort op deze drukke halte, waar overgestapt kan worden van lijn 3 op numero 12 (Duindorp - CS via de Haagse warenmarkt). De frequentie van de trams richting Leidschendam is op dit tijdstip al teruggevallen naar 8 minutendienst. Lijn 3 komt aanrijden. Hij is rustig. De ergste drukte is al voorbij; de spits valt op vrijdag wat eerder en is wat minder heftig dan op normale werkdagen. Het vrijdagse vroegertje, of de vrijdagse ATV-dag. Het bekende luxeprobleem in de herfst: hoe maken wij die vrije dagen weer op?
De overstappen van lijn 3 op de lijnen 10, 11 en 12 waren vroeger zeer populair, in de tijd dat de laatste drie lijnen geëxploiteerd werden met enkele PCC-wagens en de frequentie nog acceptabel was.
Enkele volle trams rijden ons over de laan van Meerdervoort tegemoet. De smalle laan van Meerdervoort, het gedeelte met de lage huisnummers, is al sinds de zestiger jaren tramloos; lijn 3 slaat rechtsaf de Zoutmanstraat in, op zo'n 500 meter afstand van het punt waar de lange laan overgaat in de Javastraat. ROVER-den Haag heeft in de jaren 80 een pleidooi gehouden om de kop van de Laan van Meerdervoort opnieuw te voorzien van tramrails. Vergeefs. De tramplus van Schiedam naar Vlaardingen is ook weer vier jaar uitgesteld, las ik vandaag. Tramliefhebbers moeten vaak beschikken over emmers vol geduld en over een lange levenslijn in hun handpalm.
Bij de halten Gravenstraat en Spui loopt de tram toch nog vol. Met mensen die er bij het Centraal Station weer uitstappen. Ook op het Haagse tramnet, met lijnen van soms 15 à 20 kilometer lengte, reist de gemiddelde trampassagier niet verder dan drie kilometer.
Ook ik stap uit bij Centraal Station. De rest van de lijn doen we een andere keer.
***
Enkele weken later wandel ik rond in de buurt van het Centraal Station. Achter de stroopwafelkraam is een chicane aangelegd in de route van tramlijnen 1, 9, 12 en 16. De omleiding is noodzakelijk in verband met de aanleg van de Koningstunnel. Bij de nieuwe halte kondigt de dynamische reisinformatie de trams al aan die gedurende de komende minuten van CS zullen vertrekken. Toch lijkt het me niet raadzaam om hier op de tram te gaan staan wachten. Er hangt nog geen bovenleiding boven het nieuwe traject. De trams stoppen nog steeds op de Rijnstraat.
ik loop naar het tramplatform boven de sporen van CS om daar lijn 3 naar Leidsenhage te nemen. Het platform is in gebruik genomen in 1976 en maakte deel uit van een project dat ooit gelanceerd is onder de naam semi-metro, een naam die echter nooit ingeburgerd is geraakt. Dit project behelsde de aanleg van een trambaan-op-viadukt van de Laan van Nieuw Oost Indie naar de Muzenstraat, met een lengte van ca. 1,8 kilometer; een project dat nu een vervolg krijgt met de ruim een kilometer lange tramtunnel onder de Grote Marktstraat. Dank zij het tramviaduct konden de lijnen 3 en 6 per ritje een tijdwinst boeken van 3 tot 5 minuten. Dit leverde een flinke besparing op aan tramwagens; beide drukke lijnen werden indertijd gereden met PCC-tjes in een frequentie waar we nu jaloers op zouden worden.
Tegenwoordig maken naast de lijnen 3 en 6, ook 2 en 7 gebruik van het. viadukt.
Aan de overzijde zie ik lijn 3 naar Loosduinen zich vullen met forenzen. Min tram arriveert om 17.34, precies op tijd. Het is vermoedelijk puur toeval. Het traject naar Leidschendam (4,5 kilometer) is veel korter dan dat naar Loosduinen (11 kilometer) en trekt dan ook veel minder passagiers. Daar staat tegenover dat de doorstroming wat beter is.
Station Ternoot, een van de twee stations aan de op viadukt gelegen trambaan, is voor de zoveelste keer verbouwd, zonder dat het er echt aantrekkelijker op geworden is. Een veel te ambitieus station voor het handjevol mensen dat hier per dag in en uitstapt. Is Den Haag eigenlijk wel een stad voor metroachtige systemen?
De eerste halte op Voorburgs grondgebied heet Bruijnings Ingenhouslaan. In een zijstraat van deze laan staat mijn geboortehuis. De wijk rond de Mgr. van Steelaan heb ik als kleutertje gebouwd zien worden. Vooral het heien vond ik erg fascinerend. Met het openbaar vervoer in Voorburg 't Loo is raar omgesold in de loop van de jaren. Eerst reed hier HTM-bus 25, de meest-frequente buslijn van Den Haag. Deze onderhield een rechtstreekse verbinding met het centrum en de Haagse warenmarkt. Per dag maakten op het Voorburgse gedeelte van het traject 4000 passagiers gebruik van de bus. In de jaren zeventig gaf de HTM het traject aan de NZH in ruil voor het recht om met tram 6 over Leidschendams grondgebied te mogen rondkarren. Ruilen deed huilen voor de Loobewoners: de NZH (lijn 44, 47 en 48) liet de frequentie via 7,5 zakken naar 10 minuten. In 1983 werd NZH, tot overmaat van ramp, de toegang tot het Haagse centrum ontzegd en reden de bussen niet verder dan CS. Het reizigersaantal in de wijk daalde tot beneden de 1000. Nu lijn 3 Voorburg 't Loo in zijn route heeft opgenomen, is het aantal (naar mijn schattingen en calculaties) uitgekomen boven het oude niveau van lijn 25.
Ik zit achterin de gelede tram en zie de eerste twee geledingen zachtjes schommelen, Van die keurige rijtjes stoelen en stangen.
De rit naar Leidsenhage heeft precies 14 minuten geduurd. Je kunt het er niet in fietsen.
De drogist op de hoek verkoopt nu ook treinkaartjes en condooms, de textielwinkel verkoopt nog steeds textiel. Verdwenen is de haardenwinkel, nieuw zijn de videozaak en de beauty-parlour. Ook is er een schimmig winkeltje dat lampen en meubels aan de man brengt die in mijn geboortejaar al hopeloos ouderwets waren. Ik fotografeer een lamp voor de top tien en loop naar mijn oude kleuterschool, waar ik me twee jaar lang een ongeluk verveeld heb in die goeie ouwe tijd. Wat zou daar nu inzitten, denk ik. Vast en zeker een Internetprovider of zoiets. Nee, het gebouwtje is afgebroken en heeft plaatsgemaakt voor een parkeerterrein waar niemand wil parkeren. Het gras groeit tussen de straatstenen door.
In de Jacob van Lennepstraat, een smal en somber straatje uit de wederopbouwtijd, stond ooit mijn wieg en leerde ik lopen, praten, rekenen en schrijven. Met het laatste ben ik feitelijk nog steeds bezig. Van kleurkrijt tot Psion; echt makkelijk wordt het nooit.
Het straatje komt uit op de Nicolaas Beetslaan, aan de voet van de spoordijk Leiden - HS. s-Nachts, ook toen al een slechte slaper, lag ik soms te luisteren naar het zware gedreun van de diesellocs van de goederentreinen. Het joeg me angst aan. Ik wist - want dat had ik een keer gedroomd - dat er elke nacht een trein passeerde vol heksen en tovenaars. Deze stopte op het station Laan van Nieuw Oost Indië, indertijd een uiterst naargeestige plek. Hier werden de gereedstaande volwassenen in de trein getoverd. De kinderen bleven behouden, mits zij bij het passeren van de trein hun ogen dichthielden. Hun ouders zagen zij nooit meer terug. Wat daarmee gebeurde; ik wilde er niet over nadenken. Een enigszins bekommerd jochie was ik; voor het inslapen ging ik me eerst nog een kwartiertje liggen drukmaken over de mogelijkheid van brand, insluiping, enge dromen, koolmonoxydevergiftiging en het weglopen van mijn moeder. Zo'n moeder kon best eens genoeg hebben van het opvoeden, meende ik.
Van de Bruijnings Ingenhoeslaan is het maar vier haltes naar Ternoot, dar er nog even besodemieterd uitziet als voorheen. Wat is er nou eigenlijk aan veranderd, denk ik. Ik neem de roltrap naar beneden. Daar zie ik wel iets nieuws: een HTM-kantoortje waar onder andere gewaakt wordt over de sociale veiligheid. Twee functionarissen zien mij rondkijken en komen naar buiten om te vragen of ze me misschien kunnen helpen. Ik zeg dat ik alleen gekomen ben om te bewonderen hoe lelijk het station gebleven is. Als Den Haag nu eens iets echt grootstedelijks wil doen, dan konden ze beter eens een kijkje nemen in Rotterdam of op de Ringlijn van Amsterdam. Daar heb je pas mooie metrostations. En die sociale veiligheid, allemaal kul. De meeste slechtoffers van geweld worden thuis overhoop gestoken, door een familielid of bekende. Of opgevroten door die lieve Dobermann, die nooit iets doet.
Ik heb een recalcitrante bui, bemerkt ik. Geen wonder, met wat je te doorstaan hebt. Ik besluit dus maar tot het aanroeren van een neutraler onderwerp: het Sinterklaasfeest dat altijd zal blijven bestaan ondanks de opmars van de kerstman.
Ik reis verder met lijn 3 naar Loosduinen. Bij Centraal station loopt de tram vol; in de binnenstad, bij de Gravenstraat, loopt hij even hard weer leeg. Sinterklaas geeft ook dit jaar weer voor miljarden guldens uit. Ik ben lang blijven geloven in de goedheiligman, maar begon op het laatst toch te twijfelen aan bepaalde onderdelen van de legende. Zo achtte ik het vrijwel uitgesloten dat hij werkelijk 300 jaar oud was. Vermoedelijk ging het ambt over van vader op zoon. Ook de acrobatiek in schoorstenen en over dakgoten nam ik met een korreltje zout. Verder geloofde ik dat de Sint zich liet bijstaan door een leger van hulpsinterkazen, al was degeen die ik ontmoette, vanzelfsprekend altijd de echte. Voor wat betreft de financiering meende ik dat er sprake zou zijn van rijkssubsidie en bijdragen naar draagkracht van de ouders.
Vrijwel leeg rijden we over de lange laan. De tegemoet komende trams zijn echter afgelaaien. Bij de abri's staan hele trossen reizigers.
In Loosduinen ligt het eindpunt van lijn 3 bij een groot winkelcentrum, waar heel het Westland zijn boodschappen komt doen. Er vertrekken hier bussen naar 's-Gravenzande. Het busvervoer in het Westland is een crime. Daar moet je eens een stukje over schrijven, zei een collega uit Naaldwijk mij laatst. Ik stel het nog even uit. Het is namelijk écht een crime, en je moet het leed ook weer niet opzoeken.
Aan de andere kant van het Winkelcentrum Loosduinen vertrekt tram 2. Daarmee ben je iets sneller bij Centraal Station (25 minuten tegen een half uur), maar ik neem toch de tram van lijn 3 die om precies 14.00 vertrekt.
Tussen Loosduinen en de Noordwal, de laatste halte voor het gemeenschappelijke traject met lijn 2, 6 en 10, tel ik 95 instappende reizigers. Waaronder een groepje brugklassetjes. Een jongen en een meisje spreken over de ontluikende liefdesrelaties in hun klas. Op een enigszins afstandelijke, beschouwende toon. Ineke loopt Richard achterna en Debby loopt Richard achterna. Maar Richard valt alleen op Debby. Best wel zielig voor Ineke, zegt het meisje.
Via de bouwputten voor 21ste eeuws Den Haag rijden we in de richting van CS. Het was een
beetje een sentimental journey met lijn 3. Vandaag over precies 25 jaar, 4 december 2022, doe
ik het nog een keer. En zal terugdenken aan de goeie ouwe tijd van lijn 3 op maaiveld over de
Groenmarkt, van de Psion en van dat - hoe heette het ook al weer - oh ja, Internet.
Frans Mensonides
4 december 1997