<< naar thuispagina Frans Mensonides
Deze herfst een klein reeksje over monumenten: een praatje en een paar plaatjes, als een verlengstuk van de vaste rubriek ‘Foto van de week – overig’. In deze aflevering: het Kamerlingh Onnes Gebouw, dat tot voor een paar jaar Kamerlingh Onnes Laboratorium heette. En al een eeuw lang bekend is onder de bijnaam: ‘Het koudste plekje op aarde’.
Soms wekt een Open Monumentendag een baaierd van gemengde gevoelens. Dat kan nog wel eens gebeuren als je een monument ‘doet’ dat een rol heeft gespeeld in je eigen biografie. Vorig jaar bezocht ik de koudste plek uit mijn eigen leven, de ‘Jongens-H.B.S.’ aan de Burggravenlaan, hier ter stede. Het bezoek zette me ertoe aan, eindelijk het verhaal op papier te zetten over de elf weken die ik in dat gebouw heb doorgebracht. Het werd een heel raar, bizar artikel, maar geloof me: toen ik het voltooid had, was er een pak van 20 kilo van mijn hart gevallen.
Het Kamerlingh Onnes Lab heb ik tot nu toe alleen van buiten gezien; als klein jongetje stond ik hier al bewonderend naar binnen te loeren, naar al die geheimzinnige instrumenten die je door de ramen zag. Mijn moeder, die me op deze rondleiding vergezelt, kent het wel van binnen. Tot haar huwelijk in 1954 werkte zij bij de universiteit als secretaresse van de Faculteit der Wiskunde en Natuurwetenschappen. Ze assisteerde de decaan van de faculteit, en daar dat ieder jaar een ander was, wisselde zij elk jaar van werkplek. Dat jaar in dit lab was professor Gorter de decaan, een man met een opvallend slordig bureau, met stapels papier er hoog op opgetast.
Mijn moeder kan nog precies beschrijven, hoe zij haar fiets in de kelder zette en de trappen beklom naar haar kamer. Ook dat rommelige bureau zou ze nog blindelings kunnen vinden, als het er nog stond. Maar er stond niets meer in het laboratorium wat mijn moeder herkende, en ook dat geeft gemengde gevoelens.
Het ca. 150 jaar oude lab heeft begin deze eeuw een grondige metamorfose ondergaan tot Faculteit der Rechtsgeleerdheid. Het kreeg een schitterend modern interieur en een prachtige bibliotheek. Maar het werd daardoor volkomen onherkenbaar voor wie het nog kent uit de tijd dat er natuurkunde bedreven werd en je er struikelde over de Nobelprijswinnaars. Het kreeg ook een aanbouw die er, in mijn ondeskundige ogen, behoorlijk bij vloekt.
Het gebouw dankt zowel zijn officiële naam als zijn bijnaam ‘koudste plekje op aarde’ aan de fysicus Heike Kamerlingh Onnes (1853-1926) die er in 1908 helium vloeibaar maakte. Hij naderde daarmee de absolute minimumtemperatuur, minus 273 graden Celsius, tot op enkele streepjes.
Heike was het buitenbeentje in een familie die verder vooral beeldende kunstenaars heeft voortgebracht. Zijn broer Menso, zijn neefje Harm en zijn zwager Floris Verster waren bekende schilders. De Lakenhal wijdde deze zomer een tentoonstelling aan hen. De professor is natuurlijk vaak geportretteerd. Zijn sympathieke, markante, besnorde kop is tientallen malen op het doek vereeuwigd, en is nu ook als beeldhouwwerk te zien bij de ingang van het gebouw.
Een kijkje in het ‘laboratorium’:
Rechten studeren: een hele hoop boeken van binnen zien, om uiteindelijk het zwaard der gerechtigheid te kunnen hanteren. Een kunstwerk van Ni Naifeng.
Deze grote, langwerpige ruimte was ooit een laboratorium en nu kantine en feestzaal.
In de collegezaal bleef het oude hekje op de galerij behouden, plus iets van de oude sfeer van het amfitheater. Een leutige rechtenstudent heeft vrijdagmiddag zijn eigen visie op de natuurkunde op het bord gekalkt; het is echt c-kwadraat, hoor, en niet tot-de-derde!
En dit is dan het koudste plekje. Dit grote nul-punt is gemaakt door Jaap de Jonge. De dame met het hoofddoekje is mijn moeder.
In Museum Boerhaave in Leiden loopt nog tot 10 mei 2009 de tentoonstelling ‘Jacht op het absolute nulpunt’. Een aanrader! Het vloeibaar maken van helium wordt zo helder uit de doeken gedaan, dat zelfs een alfa het kan begrijpen. Je krijgt daardoor des te meer bewondering voor het ijzingwekkende werk van Kamerlingh Onnes, die Leiden op de kaart zette als koudste plaats ter wereld.
Frans Mensonides
Leidens Ontzet 2008, laatste aanvulling 11-11-'08
In deze reeks:
Duitse Evangelische Kerk - Den Haag
Huize Huguetan / Hoge Raad - Den Haag
Kamerlingh Onnes Gebouw - Leiden
Rapenburg 65 (woonhuis Aernout van Overbeke en Johannes Kneppelhout) - Leiden
Molen De Nieuwe Palmboom - Schiedam