KW-laan Voorburg, eind jaren 50. Foto: Henk Odendaal
Hetzelfde punt, anno 2009
Een onvoorziene, extra aflevering in een reeks die begon met een verhaal over Katwijk. Het kwam doordat een lezer mij een foto toestuurde van een Blauwe Tram. Hij was in Voorburg genomen, maar wist ik misschien ook waar? En had ik mogelijk ook een recente foto van dat punt, zónder die in 1961 opgeheven tram?
De herkomst van deze foto schreef de lezer er niet bij, maar ik vermoedde eerst dat hij genomen was door L.J.A. Albers, de hoffotograaf van De Blauwe Tram van NZH. Albers wilde in de jaren 50 de Blauwe nog zo vaak mogelijk vastleggen, want hij stond al op de nominatie, te verdwijnen. Elke vrije dag was hij op pad. Hij had een zeer fijne neus voor het goede standpunt en het juiste moment van afdrukken. Ook zag hij er niet tegenop, in masten te klimmen om onze geliefde streektram vast te leggen in vogelperspectief.
En bovendien, hij fotografeerde vaak in kleur, wat toen nog niet erg gebruikelijk was (en verschrikkelijk duur, bovendien). Dat overtuigde me ervan, met een echte Albers van doen te hebben. Maar dat klopte uiteindelijk toch niet. Een lezer van de eerste versie van dit stuk wees me erop, dat Henk Odendaal de fotograaf was. De foto sierde eerder dit jaar de voorzijde van de Tramway review, een Brits tijdschrift waaraan Dick van der Spek een artikel over de Blauwe Tram had bijgedragen.
Ja, waar was dit? Als geboren Voorburger zou ik het moeten herkennen. Ik gokte op het eerste gezicht op de Koningin Wilhelminalaan, de KW-laan, in de Voorburgse volksmond. Deze 1400 meter lange en verder niet erg opmerkelijke laan maakte deel uit van de Blauwe Tramroute. De KW-laan liep vanaf de grens met Den Haag, waar de tram het spoorviaduct Adelheidstraat kruiste, tot aan de Laan van Nieuw Oost Einde, op het punt waar die overging in de Parkweg. Tegenwoordig loopt de KW-laan even voor dat punt voor auto's dood op een viaduct van de A12.
KW-laan, die naam staat bij mij nog steeds voor trampret, voor logeren bij opa en oma in Leiden. Wij stapten altijd in op de KW-laan, bij de gelijknamige halte, vlak bij de APOTHEEK die er anno 2009 nog steeds is. De tram naar Leiden stopte in Voorburg verder alleen nog bij de remise op de Parkweg, Bij NS-station Leidschendam=Voorburg en bij Damsigt, waar nu de ondergrondse tramhalte van HTM-lijn 19 al jaren ligt te wachten op de eerste reizigers. De Blauwe Tram was een sneltram; lightrail voordat die term was uitgevonden.
Die interlokale tram reed met ‘tramtreinen’ van twee à drie wagens. Wat je op de foto ziet, is vermoedelijk een ‘lokaaldienst’, een stadstram van Scheveningen Kurhaus via station Den Haag Staatsspoor naar Leidschendam-Voorburg. Die stopte zo ongeveer op elke straathoek. Ik heb er geen herinneringen aan; als we naar het strand gingen, pakten we altijd bus 23, die bij ons om de hoek stopte. Het lokaalboemeltje werd bovendien al in 1958 opgeheven; ik was pas twee jaar oud. De foto is dus op zijn laatst in ’58 gemaakt en beslist niet veel eerder. De auto links dateert van 1955, weet ik dank zij Kentekenservie.NL. Volkswagenbusjes werden sedert 1950 gemaakt, al ogen ze veel moderner. En de overbuurman was vast apentrots op zijn old timer uit de jaren 30, maar daar hebben we geen houvast aan voor de datering.
Ik knobbelde uit, dat de foto genomen moest zijn nabij de kruising met de Van Montfoortstraat. Daar maakt de KW-laan een knik – die in werkelijkheid een stuk flauwer is dan hij lijkt op de foto. De fotograaf kijkt in noordwestelijke richting; de tram rijdt naar het zuidoosten en is dus op weg naar Leidschendam Voorburg.
Een koud kunstje om die plek opnieuw te fotograferen. Ik begaf me erheen. ‘Ik wil niet op de foto’, brulde een fietser boos, een kerel van ongeveer zestig lentes jong. Hij had zich wellicht het hoofd op hol laten brengen door allerlei Telegraafartikelen over de privacy, die dank zij uitvindingen als Internet helemaal op straat ligt. ‘Dat komt goed uit, want ik wil je er ook absoluut niet ophebben’, antwoordde ik gevat. Niemand zal weten, dat hij gefietst heeft op de KW-laan. Maar een paar straten verder is hij misschien wel gekiekt door die wagen van Google, met die enorme camera op het dak, die alles en iedereen in ons land in kaart brengt.
Toen hij om de hoek was verdwenen, schoot ik die foto. Met een beetje mikken kun je precies op dezelfde plek gaan staan en ook precies dezelfde rechthoek uit de wereld snijden als de heer Odendaal deed, vijftig jaar geleden.
Het is fascinerend, zo’n tijdmachinefoto. Hij dwingt de aanschouwer die daarvoor gevoelig is, te reflecteren over alles wat voorbij gaat, voorbij gaat, onafwendbaar voorbij gaat. En ook over alles wat hetzelfde blijft. Er moet ook iets hetzelfde blijven, anders heeft je oog nergens houvast aan. Ik bedoel: zou je nog een halve eeuw verder in de tijd terug gaan met je tijdmachine, dan stond je in weiland, en dat lijkt overal op elkaar.
Zo’n foto wordt pas echt bijzonder, als je iets ‘hebt’ met de afgebeelde plek of het onderwerp. Ik heb er nog een paar gemaakt, de laatste jaren. Bijvoorbeeld deze, uit dit artikel over Castricum, waar ik werk, of deze uit dit stukje over Haarlem, waarop een creatie van mijn grootvader staat afgebeeld.
(Linkerplaatje overgenomen uit Dick van der Spek, NZH-Railatlas. In kaart, woord en beeld van Scheveningen tot Volendam en Alkmaar. Haarlem 1997)
Bovenste foto overgenomen uit: Vademecum der bouwvakken, september 1926
De huizen op de KW-laan zijn werkelijk geen spat veranderd: die raampjes, die dakkapelletjes. Hier wonen niet de ware Bob-de-Bouwers. Of ze zijn in Voorburg misschien heel erg streng met de welstand? Ik weet het niet. Het zonnescherm rechts op de begane grond hangt er ook al die tijd al. De kleuren van de muren zijn anders. Maar dat komt doordat ik hier stond op een namiddag in de late winter, en Odendaal in hoogzomer, rond het middaguur. Dat laatste maak ik op uit de zeer korte schaduwtjes. Bovendien reageerde de emulsie van een fotorolletje in de jaren 50 vast anders dan een digitale camera nu.
Wat wél veranderd is, springt natuurlijk sterk in het oog. Van een tramstraat is de KW-laan een autostraat geworden. En een fietsstraat, zoals ik daarnet al even ondervond. Die bovenleidingmasten zijn weg; die mooie vrije trambaan is weg. Wonderlijk genoeg lijkt de straat daardoor niet breder geworden, doch juist smaller. Hoe heeft die brede tram erin gepast?
De uitrit(?) links op de voorgrond is compleet verdwenen, zonder een spoor achter te laten. Toch een spoor: die witte stoeptegels die er ooit voor waarschuwden. Dit is een soort archeologie, zonder de spade in de grond te hoeven steken.
Het fietspad is erbij gekomen; de bomen zijn volwassen geworden. En niemand van de nieuwe buurtbewoners zou geloven dat hier ooit een tram heeft gereden, een trám, hier, in de KW-laan?
Een tram, die volgens sommigen best terug mag komen. Zo eens per zeven jaar duiken nieuwe tramplannen op. Laatst ook weer. De kamer van Koophandel maakte zich sterk voor een nieuwe tramverbinding Den Haag – Leiden, via Voorburg en Leidschendam, om de A44 te ontlasten. Maar die ‘snel’weg loopt via Wassenaar, en dan zou je eerder denken aan een reïncarnatie van De Gele Tram van HTM, die ook via Wassenaar van Leiden naar Den Haag reed.
De bedenkers van dit nieuwe plan wezen op Randstadrail, die er al is, en de Rijngouwelijn, die er gaat komen. Tien kilometer slechts scheidt deze lightrailprojecten; tien kilometer die je gemakkelijk kunt dichten met een stukje rails.
Maar ik weet niet of ik daar wel voorstander van ben. Ik vind dat ze die twee tramlijnen tussen Leiden en Den Haag gewoon hadden moeten laten liggen. Ze eerst opbreken en daarna weer aanleggen, dat druist tegen mijn gevoel en gezond verstand in. Is zo’n plan nou ingegeven door de verkeersproblematiek van heden, of louter door nostalgie?
En verder: in 1961 zullen ook veel bewoners van de KW-laan het verdwijnen van ‘hun’ tram wel betreurd hebben. Moeten ze hier een halve eeuw later dan allemaal lid worden van het NIMBY-comité Geen trein door onze straat? Het zou niet uniek zijn; bewoners van de Lammenschansweg in Leiden gingen hen voor.
Nee, laten we nog een blik werpen op onderstaande fraaie foto van de KW-laan van vóór mijn tijd (geplukt van 100ProcentHaags) en de Blauwe Tram laten waar hij thuishoort: in het fotoalbum.
Frans Mensonides
5 april 2009
Er geweest: talloze malen in de periode 1956-1961.
Revisited: 17 maart 2009
Herzien: 28 april 2009
© Frans Mensonides, Leiden, 2009