Deze herfst een klein reeksje over monumenten: een praatje en een paar plaatjes, als een verlengstuk van de vaste rubriek ‘Foto van de week – overig’. In deze laatste aflevering: de Schiedamse brandermolen De Nieuwe Palmboom.
Schiedam is een van de gemeenten die niet genoeg hebben aan de monumentenzaterdag. Ook de zondag daarop zijn sommige monumenten open, zoals het Proveniershuis hieronder, dat als uit de kluiten gewassen hof’je’ trouwens vrijwel altijd open is. Plannen van eerder deze eeuw, om de bewoners eruit te jagen en er een zoveelsterrenhotel in te vestigen, zijn gelukkig niet doorgegaan.
Mijn monumentenwandeling door Schiedam doet me denken aan één door Haarlem die ik onlangs maakte. Het was onder leiding van een gids, en de rondleider vroeg of iemand wist wat een proveniershuis was. Tot zijn verbazing kon ik het juiste antwoord geven. Een proveniershuis is een voorloper van wat nu geen bejaardentehuis meer mag heten. Proveniers konden zich er inkopen met geld en / of bezittingen, om er tot de dag van hun dood te verblijven.
Onze gids had al in geen jaren meer meegemaakt dat iemand dat wist, maar ik zei eenvoudig: ‘Ik weet het van Schiedam.’ Die stad heeft het mooiste proveniershuis van Nederland. Het paleisachtige gebouw heeft 14e-eeuwse wortels maar dateert in zijn huidige verschijningsvorm uit de 18e eeuw.
Een monumentenzondag in Schiedam is verder toch een vrij karige aangelegenheid. Het 16e-eeuwse laatgotische stadhuis is open. Er zijn rondleidingen, maar ik heb nooit zin in stadhuizen in het weekend. En loop dus verder naar de vijf beroemdste Schiedamse monumenten: de brandermolens.
Die vijf molens hebben in principe allemaal hun 200ste verjaardag achter de rug, al is er in die eeuwen wel eens een afgebrand en opnieuw opgebouwd. In de 18e eeuw stonden er een stuk of twintig van die hoge molens om Schiedam heen. Ze maalden graan waarvan moutwijn gestookt werd, die de grondstof was voor de jenever waarmee Schiedam al eeuwen geassocieerd wordt. In het Gedestilleerdmuseum zie je er alles over.
In tegenstelling tot wat vermeld stond in het programma, zijn alle molens op monumentenzondag hermetisch gesloten. Behalve dan De Nieuwe Palmboom, die een museumfunctie heeft en – behalve op maandag – altijd open is. Er is opvallend weinig publiek; uit balorigheid voetbalt het museumpersoneel met een tennisbal op de molenvloer, die van binnen veel groter is dan van buiten lijkt.
De Nieuwe Palmboom is in 1901 afgebrand. Er bleef slechts een ‘stomp’ van over en aan het eind van de vorige eeuw is daarop weer een nieuwe molen opgebouwd.
Zo’n brandermolen telt 8 verdiepingen ofwel ‘zolders’. De molenaar geeft toelichting, en komt daarbij gevaarlijk dicht bij de wieken en bij dat lage relinkje dat zich toch op een kleine 20 meter boven het aardoppervlak bevindt. Je moet geen hoogtevrees hebben voor dit vak. Al die verraderlijke luiken die openstaan om zakken graan naar boven te kunnen hijsen…
Die valluiken zijn natuurlijk gesloten als het museumpubliek de molen in bezit heeft genomen. Ik mijd de molentrans en klim binnendoor verder naar de zesde zolder. Hoger kun je niet komen; op een televisiescherm zie je het raderwerk draaien op de twee hoogste verdiepingen.
Door de raampjes fotografeer ik het uitzicht. Hier een blik op de buurman, Molen De Noord, met zijn 33,3 meter net iets hoger dan de andere molens en daardoor de hoogste ter wereld. De andere Schiedamse molens zijn de nummers 2 t/m 5 in dat klassement. Rechts op de foto een rijtje fraaie oude pakhuizen.
De bouw van de hoge flats in de verte was omstreden, omdat zij de molens te veel wind uit de zeilen zouden nemen. Maar ze draaien nog steeds, en hun wieken zullen ook deze hele eeuw door blijven wentelen.
Een molen in een molen, tot slot van deze monumentenreeks. Altijd achteruit de trap af in een molen, dan kom je heelhuids beneden.
Frans Mensonides
17 oktober 2008
Er geweest: 14 september 2008
In deze reeks:
Duitse Evangelische Kerk - Den Haag
Huize Huguetan / Hoge Raad - Den Haag
Kamerlingh Onnes Gebouw - Leiden
Rapenburg 65 (woonhuis Aernout van Overbeke en Johannes Kneppelhout) - Leiden
Molen De Nieuwe Palmboom - Schiedam