In de tijd dat Huygens Zedeprinten schreef, keek Nederland terug op een rumoerige periode vol godsdiensttwisten. In de jaren 60 van de 16e eeuw waren protestantse groeperingen in de Nederlanden in opstand gekomen tegen de katholieke Spaanse koning Filips II. Een langdurige en uitputtende oorlog met Spanje was het gevolg.
Maar ook het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) bracht geen vrede. In de gereformeerde kerk was een ernstig conflict uitgebroken over de predestinatieleer, de leer van de voorbeschikking. De aanhangers van de Leidse theoloog Franciscus Gomarus (Gomaristen, contraremonstranten of preciezen genoemd) geloofden dat God had voorbeschikt, of iemand in de hemel zou komen of tot de hel verdoemd zou zijn. De mens zou daarop dus geen invloed kunnen uitoefenen. De aanhangers van Gomarus’ stadgenoot Jacobus Arminius (Arminianen, remonstranten of rekkelijken) legden echter de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid. De mens zou in hun opvattingen een vrije wil bezitten om te kiezen tussen een leven van deugd of zonde.
Behalve met godsdiensttwisten had het
land ook te kampen met ernstige politieke tegenstellingen. Stadhouder
Maurits van Oranje Nassau was in conflict gekomen met raadspensionaris
Johan van Oldenbarnevelt. Maurits wilde de oorlog tegen Spanje
voortzetten om de Spanjaarden definitief uit de lage landen te
verdrijven. Johan van Oldenbarnevelt was echter gekant tegen een
uitputtende en geldverslindende oorlog en stuurde aan op
vredesbesprekingen.
In de zomer van 1617 escaleerde het conflict tussen beide politici. De aanleiding: de godsdienst. In Den Haag wilden de contraremonstranten niet langer kerken bij dominee Wtenbogaert, de leider van de remonstranten, en namen de oude Kloosterkerk op het Voorhout in bezit. Van Oldenbarnevelt verbood de diensten in deze kerk; hij vond dat de gelovigen zich hadden te onderwerpen aan het gezag van de overheid. Maurits weigerde echter, soldaten in te zetten om de kerkgangers uit de Kloosterkerk te verjagen. De zondagen daarop woonde hij daar zelf demonstratief de dienst bij.
In 1618 greep Maurits de macht in de
Republiek. Hij pleegde een staatsgreep en liet Van Oldenbarnevelt en
een aantal andere prominente remonstrantse politici gevangen zetten.
Onder hen was de rechtsgeleerde Hugo de Groot, die tot levenslange
gevangenisstraf werd veroordeeld. In 1621 ontsnapte hij op miraculeuze
wijze uit slot Loevestein: in een boekenkist. Van Oldenbarnevelt werd
ter dood veroordeeld en werd op 13 mei 1619 op het Binnenhof in Den
Haag onthoofd. Meer over deze zwarte bladzijde in de Nederlandse
geschiedenis op de pagina’s
over Maurits op deze site.
In 1619 beslechtte de Synode van Dordrecht, een landelijke vergadering van de gereformeerde kerk, het godsdienstige conflict in het voordeel van de contraremonstranten. Aanhangers van Arminius mochten in de meeste steden hun godsdienst nog wel uitoefenen, maar in het vervolg zouden alleen de contraremonstranten overheidsfuncties mogen bekleden in de Republiek.
Huygens behoorde als overheidsdienaar tot de contraremonstranten, maar was in de godsdiensttwisten beslist geen fanatieke partijganger geweest. Het speet hem ook niet, dat hij op het hoogtepunt van de politieke strijd, in de zomer van 1618, in Engeland verbleef voor een studiereis. Huygens was diplomaat, meer gericht op verzoening dan polarisatie. Dat is ook een eigenschap die hij waardeert in een predikant.
Huygens kon ook niet erg veel ontzag opbrengen voor theologen als Gomarus en Arminius. Hij zag hun disputen als haarkloverijen. In de zedeprint Een boer vergelijkt hij de oprechte vroomheid van twee eenvoudige boerenzielen met de afstandelijke houding van een geleerde, die routinematig een gebed afratelt zonder er nog iets bij te voelen. Vroomheid moest in Huygens’ opvattingen een kwestie zijn van bezieling, niet van verstand alleen.
De godsdienst van Huygens. Constantijn Huygens: Een profiel (Koninklijke Bibliotheek).