Laatst deed ik het weer eens: genieten van een ‘lopend buffet’ bij mijn favoriete chinees. Het is zo’n gelegenheid waar je graag je vrienden mee naartoe neemt als er iets te vieren of te herdenken valt, of waar je zo maar in je eentje binnenwandelt, al was het maar om een dag met somber weer wat luister bij te zetten.

Zo’n ‘lopend buffet’ is wel de aartsvijand van iedereen die het wat kalmer aan probeert te doen met de calorieën en de koolhydraten. Je betaalt een vast bedrag, een bedrag dat nog erg meevalt ook, en dan kun je een onbeperkt aantal keren voedsel opscheppen, al bleef je plakken van 4 uur ’s middags tot 10 uur ‘s avonds. Ik zat dat laatst, toen ik er alleen zat, zo eens te observeren. Vooral corpulente mensen zie je met de regelmaat van de klok naar het ‘lopend buffet’ waggelen en hun bord daar tot de rand toe vol scheppen.

Ook de kok maakt die gang regelmatig, maar dan om het buffet te voorzien van vers gekookte waren, die bijna niet aan te slepen zijn.

Ik heb me wel eens afgevraagd, wat eigenlijk het verdienmodel is van zo’n ‘lopend buffet’, waar je als restauranthouder onbeperkt eten moet verstrekken voor een beperkt geldbedrag. Maar verdienen schijnen ze vooral te doen aan de drankjes, die niet inbegrepen zijn. Al dat Chinese eten maakt dorstig en het wordt het best weggespoeld met een goed glas wijn of een koel glas fris, en natuurlijk een lekker kopje koffie na.

Een waar gastronomisch festijn, al met al. Maar dat is niet waar dit stukje over gaat. Want al etende bij die chinees bleven mijn gedachten opeens haken aan het begrip: ‘lopend buffet’. Dat is een rare woordcombinatie eigenlijk, als je er even bij stilstaat, een voorbeeld van volkomen onlogisch taalgebruik.

Ik bedoel: zo’n buffet lóópt toch niet? Het staat stevig verankerd op de vloer. Het zijn de gasten die het loopwerk doen.

Oh, in het met rasse schreden naderende tijdperk van de robotica wordt vast nog wel eens een buffet uitgevonden dat in een restaurant langs de tafeltjes loopt, zodat iedereen er het zijne af kan pakken. Maar momenteel is het nog zo dat je er zelf langs moet lopen – waarmee je dan wel weer een paar calorieën van de vorige gang verbrandt.

Toen overdacht ik dat je veel meer van dit soort uitdrukkingen hebt. Het is niet moeilijk, een lijst met voorbeelden op te stellen: een staande receptie, zo niet: een staande ovatie, slaande ruzie…

‘Somber weer’, dat ik net noemde, valt er, als je strak redeneert, ook onder. Weer op zich kan niet somber zijn; somber is het gevoel dat het bij ons teweeg brengt. Hetzelfde geldt bijvoorbeeld voor ‘een gelukkige omstandigheid’ of ‘een droevige gebeurtenis.’ Een gebeurtenis is zelf niet droevig; die gebeurt gewoon. WIJ zijn degenen die er droevig door worden.

Er is een naam voor dit taalverschijnsel, en die kon ik me met enige moeite weer te binnen brengen: de hypallage. Die term is afgeleid van een Grieks woord dat zoiets betekent als: verschuiving, verwisseling. Klassiek geschoolden spreken het het liefst uit als: ‘Huup-AL-lagè’, maar wie het uitspreekt alsof het rijmt op ravage of garage, heeft ook mijn zegen.

Wat verschuift er dan precies? Dat is gemakkelijk te zien aan hét schoolvoorbeeld van de hypallage dat daarnet al uit mijn pen vloeide: ‘een lekker kopje koffie’. Dat is in wezen net zo gek als dat wandelende buffet. Als je iemand ‘een lekker kopje koffie’ aanbiedt, verwacht je niet dat hij een hap neemt uit het porselein, om zelf te proeven of het kopje inderdaad goed te eten is. Het bijvoeglijk naamwoord ‘lekker’ staat bij ‘kopje’, maar slaat natuurlijk op ‘koffie’. Analoog voor ‘een goed glas wijn’. Wat heb je aan wijn, die wel in een goed glas geserveerd wordt, maar zelf niet te zuipen is?

Het geval: ‘lopend buffet’ is iets gecompliceerder. ‘Lopend’, een als bijvoeglijk naamwoord gebruikt tegenwoordig deelwoord, hoort logisch gezien niet bij ‘buffet’. Waarop het wel slaat, wordt niet genoemd, maar alleen verondersteld: de restaurantgasten. Evenzo bij de ‘slaande ruzie’; de ruzie slaat niet, maar wel de deelnemers eraan.

Ik denk dat mensen zulke vormen gebruiken uit efficiëntie: ‘lopend buffet’ is korter en bondiger dan ‘een buffet waar je langsheen moet lopen’, en de ‘staande receptie’ is dat vergeleken met ‘een receptie waarbij je moet staan’.

Wonderlijk genoeg geldt dat niet voor hypallages als ‘een goed glas wijn.’ Dat verschilt in lengte niet veel van: ‘een glas goede wijn’. Toch geeft de eerste zinsnede 50 keer zo veel hits op Google als de laatste. Als koffie in het geding is, is de verhouding nog iets extremer. ‘Een lekker kopje koffie’ komt maar liefst 75 maal zoveel voor als ‘een kopje lekkere koffie’.

Dat laatst klínkt ook helemaal niet. ‘Een kopje lekkere koffie’, wie zégt dat nou? Het klinkt hartstikke fout, hoewel het logischer is dan ‘een lekker kopje koffie’.

Je hebt stijlfiguren, zoals het chiasme, die geen sterveling ooit gebruikt in dagelijkse conversatie. Die behoren echt tot het terrein van dichters en literaire prozaïsten. Maar met hypallages strooien we elke dag, zonder ons ervan bewust te zijn. (Overigens bestaan er ook dichterlijke hypallages. Als je Hypallage opzoekt in de Engelse Wikipedia, halen ze er Vergilius en Horatius bij).

Wat maakt de hypallage zo populair? Ja, voor de hypallage van het type: ‘lopend buffet’ zal dat de bondigheid zijn, zoals hierboven betoogd. Maar voor ‘een lekker kopje koffie’ blijft het me een raadsel. Ik heb er bij die chinees vergeefs het hoofd over gebroken. Taal is niet altijd logisch; iets zinnigers weet ik er niet over te zeggen.

FHM
6 maart 2016

Meer voorbeelden van hypallages op de sites van Taaluilen, Onze Taal en de Taaltelefoon

 

---