Boemelen met NS (3)

Boven IJ en Spaarne

Station Alkmaar, met v.l.n.r. de stoptrein naar Amsterdam en de sneltrein naar Hoorn. Als het aan de provincie Noord-Holland ligt, rijden er straks alleen maar stoptreinen boven het Noordzeekanaal

De reizigersvereniging is van mening, dat de consequenties voor de reizigers onvoldoende onderzocht zijn. ROVER overweegt publieksacties op de stations: "De indruk bestaat, dat de modale reiziger geen weet heeft van wat er allemaal op stapel staat", zo schreef onze conculega, de Papieren reiziger, in het eerste nummer van het jaar 2000. Ook politieke partijen maken zich zorgen; zie bijvoorbeeld dit bericht van D'66.

Eerst maar eens even een blik op het spoorwegnet in de kop van Noord-Holland. Vier stoptreinlijnen zoeken vanaf Amsterdam hun weg naar het noordwesten. Drie ervan kruisen het Noordzeekanaal via de Hemtunnel tussen Amsterdam en Zaandam. Dit zijn de series 7300 (Utrecht - Amsterdam - Uitgeest); 4700 (Amsterdam CS - Zaandam Uitgeest - Alkmaar) en 4500 (Almere - Amsterdam - Zaandam - Hoorn - Enkhuizen). De vierde stoptreinserie, de 4800 (Amsterdam - Beverwijk - Uitgeest) pakt eerst nog 19 kilometer van het NS-kernnet mee om voorbij Haarlem ook naar het noorden af te buigen. Deze lijn kruist het Noordzeekanaal via de Velsertunnel.

Al deze stoptreinen kunnen blijven voortbestaan na regionale aanbesteding door de Provincie Noord-Holland. De verontwaardiging van de reizigers uit Noord-West Nederland richt zich voornamelijk tegen de mogelijke verdwijning van de Intercity en de sneltrein.

De eerste verbindt Den Helder met Arnhem / Nijmegen via Amsterdam CS en Utrecht CS en geeft de Noord-Hollanders een snelle verbinding met de rest van Nederland. ROVER moet er niet aan dénken, dat die verbinding verbroken zal worden. De reiziger uit Den Helder reist dan met de boemel naar Amsterdam CS, en moet daar overstappen op de ingekorte Intercity Amsterdam - Arnhem / Nijmegen. Dit zal toch minstens een kwartier extra reistijd vergen.

Hetzelfde geldt voor de reizigers van de goedbeklante sneltrein Hoorn - Alkmaar - Haarlem - Den Haag. Een rit naar de residentie duurt vanuit Alkmaar nu minder dan vijf kwartier. Straks moet wellicht twee keer overgestapt worden; in Uitgeest en Haarlem. Op die manier wordt deze snelle, rechtstreekse verbinding de nek omgedraaid.

Helemaal begrijpelijk is het voornemen van de Provincie Noord-Holland niet, gezien de toch weinig hoopgevende ervaringen met de regionale aanbestedingen in 1999. NoordNEP opereert buitengewoon amateuristisch op de spoorlijnen rond Leeuwarden; we kenden dit bedrijf er onlangs een Sjef voor toe. Verder schijnt de overstap in Doetinchem, van het nationale NS op het regionale Syntus, vrijwel dagelijks tot problemen te leiden.

Volgens de consumentenorganisaties spelen bij Noord-Holland andere belangen dan die van de treinreiziger: de provincie zou uit zijn op geldelijk gewin. Noord-Holland gaat voor de winst (wat volgens mij ook de letterlijke betekenis is van het woord "Provincie"), maar wij zien niet goed in, hoe de provincie wél kan slagen in wat de NS niet lukt: geld verdienen aan dit soort typische forenzenlijnen, waarop in de spits een ernstig zitplaatsgebrek heerst, terwijl in de daluren het grootste deel van het materieel buiten dienst staat. De reizigers vrezen, dat het materieeltekort niet opgelost zal worden als de zuinige provincie het voor het zeggen krijgt. Met het gehannes van NoordNEP voor ogen, zou die angst wel eens terecht kunnen zijn.

Tot zover de achtergrondinformatie. De trouwe lezer van DDR begrijpt, wat er nu gaat gebeuren. Inderdaad, wij pakken de trein richting Noord-Holland, en doen dat op zaterdag 8 januari 2000, een dag met motregen, en met voorspelde opklaringen vanuit het noordwesten.

Uitgeest

Volgens de NS-reisplanner kun je vanuit Leiden op twee manieren in Uitgeest komen. Wanneer je vertrekt op het hele of halve uur, dan spoor je naar Haarlem, waar je 19 minuten lang staat te tandakken alvorens je reis te kunnen vervolgen met de stoptrein naar Uitgeest. Deze reis kost je in totaal één uur en 2 minuten. Vertrek je om .17 of .47 uit Leiden, dan dien je te reizen via Amsterdam Sloterdijk. Je bent dan 5 minuten langer onderweg en reist langs een omweg.

Volgens mij kan het sneller, al heb je dan in Haarlem maar 3 minuten om over te stappen. Het proberen waard. Om 10.47 neem ik de sneltrein naar Amsterdam. Deze komt om 11.06, precies op tijd, aan in Haarlem, op spoor 1. Rustig kuier ik naar spoor 6, waar de stoptrein Amsterdam - Uitgeest gereed staat. Het zijn twee gekoppelde sprinter-drietjes. Triomfantelijk stap ik aan boord; ik heb de NS-reisplanner verslagen.

Ik wil best geloven, dat er in de ochtendspits capaciteitsgebrek heerst op deze lijn, maar op een druilerige zaterdag is er weinig publieke belangstelling. Er had ook best een enkele sprinter ingezet kunnen worden.

Haarlem - Uitgeest is geen geschikte lijn voor mensen die van opschieten houden. Om de twee à drie kilometer is er een stop. Bloemendaal, Santpoort-Zuid, idem Noord, Driehuis. De stations hier lijken sprekend op elkaar: een middenperron met standaard-wachtgelegenheid, ooit gecopy's en gepaste'd door een architect zonder fantasie, in een tijdperk toen de kreet "copy and paste" nog uitgevonden moest worden. Een deprimerend geheel. De provincie Noord-Holland zal hier een flinke schep poen in moeten stoppen, maar een wingewest houdt meer van ontvangen dan van uitgeven.

Ook de tegenligger, die we op Santpoort-Zuid ontmoeten, is een bijna lege dubbele sprinter. De stoptrein rijdt hier in halfuursdienst. Tot 1983 maakte ook de stoptrein naar IJmuiden gebruik van dit traject; in gemeenschappelijke kwartierdienst met de lijn naar Uitgeest. De IJmuiden-lijn (met o.a. station Casembrootstraat; weet je nog wel, oudje?) werd opgeheven, tot genoegen van NZH, en tot verdriet van vele IJmuidenaren die voortaan met de NZH moesten. In de jaren negentig beleefde de lijn een zeer kortstondige come back onder Lovers Rail.

Voorbij Driehuis dalen we. De Velsertunnel komt eraan. Plotseling overvalt me een jeugdherinnering, wat altijd wel aardig is om een zouteloos verhaal als dit wat op te vrolijken.

-"Vertel!"

-"In de jaren zestig gingen wij elke zomer wel een keer wandelen in het duinreservaat van Castricum. We kochten dan een "NS-Vakantiedagtocht", de voorloper van "er-op-uit", die recht gaf op de treinreis, de toegang tot het reservaat, een beschreven wandelroute en een pannekoek (toen nog zonder tussen-n) in de uitspanning Johanna's hof. Mooie dagen, met één klein minpuntje: die Velsertunnel. Het ding joeg me vrees aan. Ik was als kind voor vrijwel alles bang, waaronder de Velsertunnel. Voor mijn gevoel was die tunnel onnatuurlijk lang. Hij ging tenslotte maar onder een kanaal door (had ik op school geleerd), en niet onder een berg. Er kwam geen eind aan. Komen we ooit weer boven de grond? Ik probeerde naar buiten te kijken, maar daar zag ik niets anders dan mijn eigen schrikogen, weerspiegeld in het coupéraampje. Uiteindelijk kwam er weer daglicht, tot mijn opluchting. Behalve voor de Velsertunnel was ik ook bang om uitgelachen te worden, dus heb ik tot dusverre nooit iets verteld over mijn ervaringen onder het Noordzeekanaal."

Ook nu bereiken we zonder problemen Beverwijk, waar de meeste reizigers uitstappen. Deze trein heeft Uitgeest als eindbestemming. Na een stationnement van 7 minuten rijdt hij verder als stoptrein naar Utrecht, via de Zaanstreek en Amsterdam. Doorgaande reizigers kunnen dus blijven zitten. Dit feit staat wel vermeld op de CTA in Beverwijk, maar als de trein Uitgeest nadert, wordt omgeroepen dat iedereen dient uit te stappen (met medeneming van de persoonlijke eigendommen). Als NS verwarring kán stichten, dan zullen ze het niet nalaten.

In Uitgeest wordt aansluiting gegeven op de stoptrein naar Alkmaar, die uitnodigend klaarstaat op spoor 1. Ik speur echter de noordwestelijke horizon af, en zie daar de beloofde opklaringen naderen. Tijd voor een wandeling.

Onder sterk wisselende weersomstandigheden (regen, motregen, bewolking en zon) verken ik Uitgeest, een langgerekt dorp. Veel typisch Noord-Hollandse huizen. Ik zie Zaanse gevels, maar ook enkele variëteiten van het stolp-thema: woningen met een vierkant grondvlak en een piramidevormig dak. Het vormt een aardig geheel, zonder echte toeristische hoogtepunten (zoals kaasmarkten en klompenfabrieken); er komen hier dan ook geen bussen met fotograferende Japanners.

Als ik het oude Rechthuys passeer, vlaagt er weer een regenbui over Uitgeest. Dit wordt vast zo'n foto die het best in zwart-wit kan worden weergegeven.

Ik keer terug naar het station en loop door de Verzetstraat 1940-1945. Ik glimlach om de toevoeging "1940-1945", ter secretarie bedacht door een secure geest, die geen straten wilde vernoemen naar zo maar wat verzetshelden uit willekeurige tijdvakken. Als je daaraan gaat beginnen, dan is het eind zoek.

Het station van Uitgeest ligt excentrisch, maar daaraan wordt iets gedaan: aan de andere kant van het spoor verrijst een nieuwe woonwijk. Ik neem de stoptrein van 13.05 naar Alkmaar; ook weer een dubbele sprinter-drie.

Alkmaar is een knooppunt. De treinen rijden daar in rotten van drie. Eerst arriveert de stoptrein uit Amsterdam; daarna de Intercity Arnhem - Den Helder, en als laatste de sneltrein Den Haag - Hoorn. De intercity en de sneltrein geven cross-platform aansluiting op elkaar, waarna de treinen in de ganzenpas wegrijden; eerst de IC; daarna de sneltrein.

Ik neem de sneltrein. Tot Heerhugowaard, waar Roland van Duin woont, volgt deze de Intercity op de voet. Daarna is er een splitsing; wij buigen af richting Hoorn. Tussen Heerhugowaard en Hoorn ligt enkelspoor. Station Obdam is het enige punt waar treinen elkaar kunnen passeren. Als je de sneltrein Den Haag CS - Hoorn met zuinige provinciale ogen bekijkt, dan is hij alleen van belang voor Obdam, want dit is de enige plaats waar verder niets anders stopt (en Voorhout, maar dat ligt in de provincie Zuid-Holland). Ik denk, dat de provincie die lijn gewoon opheft. Obdammers ernstig moeten vrezen voor hun bereikbaarheid per trein; het zou het gemeentebestuur sieren, zich vierkant achter ROVER en de treinreiziger op te stellen.

Ook Hoorn is een knooppunt. De sneltrein waar ik zojuist ben uitgestapt, geeft aansluiting op de stoptrein naar Enkhuizen. Dit boemellijntje kan me vandaag eerlijk gezegd gestolen worden. Ik heb hem vorig jaar nog gedaan, op weg naar de Flora in Bovenkarpel, waar wij ternauwernood ontsnapten aan besmetting met veteranenziekte. De Flora gaat gewoon door, in februari 2000, hoewel de schuldvraag over het drama van vorig jaar nog steeds niet is beantwoord. Het evenement zal het dit jaar zonder ons moeten stellen.

In Hoorn schijnt de zon. Ik loop een rondje langs de haven, waar in de tijden van weleer de VOC-schepen uitvoeren naar een ongewisse toekomst in de Oost. Ik dichtte er laatst een column over. In het Westfries museum wordt het VOC-verleden levend gehouden. Op het plein voor het museum staat Jan Peterszoon Coen, verduurzaamd in steen, verwaand om zich heen te kijken. Voor hem zijn de tijden niet veranderd; hij voelt zich nog steeds de baas van Nederlandsch Indië en omgeving. Achter de prachtige gevels van het museum waren in zijn tijd de Gecommitteerde Raden gevestigd; een monsterverbond van Noord-Hollandse steden, in 1573 opgericht als tegenwicht tegen hun machtige buurman Amsterdam. De laatste stad was indertijd zwaar Fout in de (Tachtigjarige) oorlog. Weinig mensen is dit bekend; je zult de huidige Amsterdammer er zelden over horen spreken.

Na mijn bezoek aan het museum keer ik terug naar het station. Ik neem de sneltrein naar Alkmaar en passeer voor de tweede keer Obdam, dat in de avondschemering helemaal niet meer uitnodigt tot een wandeling. Ik reis dus door naar Alkmaar, en neem daar de stoptrein naar Amsterdam. Het is weer een dubbel-drietje, en opnieuw stel ik vast, dat een enkel-drietje best voldoende was geweest.

Hoorn, het Waagplein tegenover het museum

In mijn coupé zitten slechts vier andere passagiers. Twee van hun hebben een wandeltocht achter de rug en zitten daarover op luide toon na te kaarten. De ene is een schriel wijfie van een jaar of 65, met een kapsel dat in geen enkele kapsalon op de prijslijst staat. Zij beschikt over een doordringende krijsstem. Haar gesprekspartner is een wat jongere man met een bol hoofd. Ook zijn stemvolume mag er wezen. In een bijzonder lijzige variant van het Amsterdams bespreken ze recentelijk ondernomen wandeltochten. De nadruk ligt vooral op wat er allemaal verkeerd is gegaan: slechte verbindingen per openbaar vervoer; tegenvallende weersomstandigheden; overlast van honden en andere fauna; foutieve routebeschrijvingen; ontbrekende wegwijzers.

- "T'was weer niks met het wéééjr. Reijgene, reijgene. Nooit 'es een ooooaaardige dâg!

-"En baaaij dat klaaaine kefffeitje hâdden se alleeeeinig âppeltoooaaart"

- En noa een poarhonderd meeejter môtte we die dàààijk op; en dooaar gooaann ik mooi in de fàààuwt!

- En oferâl mojje teigenswooardig uitkàààike vôr sâkkenrollers!

Wat een ellende, waarom blijft een mens niet gewoon thuis.

Verderop zitten Twee jongens van zestien. Bi elk station steken zij hun hoofd uit het raampje om aantrekkelijke vrouwen na te fluiten. Uit hun gesprekken maak ik op, dat zij vrouwen waarderen met behulp van een soort puntensysteem.

Tot Uitgeest volgen we de route van vanmorgen; daarna buigen we af naar de Zaanstreek. Op deze route wordt sedert 1997 kwartierdienst gereden. In dat jaar werd de stoptrein Utrecht CS - Amsterdam CS doorgetrokken naar Uitgeest. Gefluisterd werd, dat NS bang was voor de expansiedrift van Lovers Rail, en daarom alle gaten in de dienstregeling wilde opvullen.

Ook in de Zaanstreek staan de stations heel dicht bij elkaar. Noord-Holland zal vast wel streven naar een lightrail-systeem: dat klinkt modern, en is misschien wat zuiniger; al moet je die zuinige lightrailvoertuigen eerst wel kopen, natuurlijk.

De conducteur verschijnt. Eén van de twee jongens heeft geen kaartje gekocht, en komt met de onwaarschijnlijke smoes, dat hij zijn portemonnee is verloren, met alles erin: geld, kaartje en identiteitsbewijs. De andere jongen doet voor de gelegenheid alsof hij niet bij hem hoort, en kijkt met een neutrale blik uit het raam.

Ik ben benieuwd wat de conducteur nu gaat doen. Dat is eenvoudig gezegd: hij haalt zijn schouders op en loopt door. Zoiets hoef ik niet te proberen: zonder kaartje in een trein gaan zitten. Ik zou in zo'n geval meteen aan de spoorwegpolitie worden overgedragen. Daarom betaal ik mijn reis meestal maar. Vandaag zal ik in totaal voor ruim f 30,00 gulden uitgeven aan losse kaartjes.

De twee wandelaars gaan harder schreeuwen naarmate de reis vordert.

- En dân in fibberewoooaaarie strâks lope in Hoooaaarlem!

- Jooaa, en âs je dan smorreges vroeg goooaaat, dan rait er moooaaar eijne bus!

Even voor Zaandam voegt de spoorbaan uit Hoorn zich weer bij ons. Voorbij Zaandam rijden we de Hemtunnel in. Het gedruis van de trein overstemt alles, zelf het gepraat van de wandelaars. Nog steeds heeft het rijk plannen, de Hemboog aan te leggen, zodat een rechtstreekse verbinding ontstaat tussen de Zaanstreek en Schiphol / Duivendrecht. De vraag is, of dit nog zin heeft, als tegelijkertijd de Provincie streeft naar verbreken van alle rechtstreekse spoorverbindingen.

Amsterdam CS, einde van een dag zwerven boven IJ en Spaarne. Wat moeten ze in de kop van Noord-Holland nu beginnen met die provinciale plannen? Ik denk dat die stijfkoppige West-friezen er wel wat op zullen bedenken; desnoods voeren ze de Gecommitteerde Raden weer in.

Frans Mensonides
22 januari 2000

AMSTERDAM - HAARLEM - UITGEEST in feiten en cijfers

AMSTERDAM - ZAANDAM - ALKMAAR in feiten en cijfers