HOV Velsen, de hoogwaardige busbaan van Haarlem Noord naar IJmuiden aan Zee, is een van de projecten die ik volg voor deze site. Dan moet je er ook zo nu en dan iets over schrijven. Mijn laatste gang naar Velsen is al 22 maanden geleden. Maar over de vorderingen sindsdien kan ik heel kort zijn; die zijn er feitelijk niet. Het project, waaraan de gemeenteraad al in 2008 zijn fiat heeft gegeven, zit klem in bestemmingsplanprocedures, NIMBY-protesten en bestuurlijke besluiteloosheid; misschien gaat het helemaal niet door.

Omdat er dus geen nieuwe stukken busbaan te bewonderen vielen, heb ik het maar over een andere boeg gegooid en de hele ‘Vislijn’, de voormalige spoorlijn naar IJmuiden, bewandeld en gefotografeerd. Dat in 1983 opgeheven lijntje zal gedeeltelijk omgebouwd worden (had gedeeltelijk omgebouwd moeten worden) tot busbaan.

Een stuk in drie delen: straks het heden en verleden, maar eerst de zeer onzekere toekomst.

Toekomst: Nog steeds hoogwaardig doodlopend vervoer?

Waar draaide het allemaal ook alweer om? Zie het kaartje. HOV Velsen volgt de gele lijn van Haarlem Delftplein / Kennemer Gasthuis locatie Noord (een mondvol van een haltenaam) tot IJmuiden Strand, een afstand van 11,5 kilometer. Het bestaat uit stukjes vrije busbaan, afgewisseld met trajecten waar de bus zich gewoon mengt met het wegverkeer. Tussen Haarlem Noord en Santpoort Noord is overwegend het laatste het geval. Daarna gaat de bus via een tunnel naar crematorium Driehuis Westerveld, en vervolgens via het tracé van het oude spoortje naar het centrum van IJmuiden. Daar rijdt hij over de P.J. Troelstralaan naar Plein 1945, een doorsteek waarvoor één woning gesloopt zal moeten worden. Vervolgens koerst de bus over bestaande infrastructuur naar de Zeewijk, de haven en het strand.

Dat was tenminste in 2008 het plan. Maar nu, vijf jaar later, is het nog lang niet zeker dat het hele project gerealiseerd zal worden. De HOV-baan moet over twee jaar open. Maar van de tien deeltrajecten waaruit het project bestaat, is er pas één voltooid. Dat is de ‘busbaan’ langs de Kromhoutstraat, door het havengebied, die nu al bereden wordt door lijn 75 (IJmuiden – Haarlem; rode lijn) en 82 (IJmuiden – Amsterdam). Die zag ik twee jaar geleden in aanleg.

Maar dat is helemaal geen vrije busbaan geworden. Het is een gewone autoweg met fietspad erlangs, en hij is dus ook toegankelijk voor particuliere twee- en vierwielers. In dit geval zullen de automobilisten dus wel zwijgen over de ’geldverspilling’ die volgens hun het kenmerk is van het project HOV Velsen. 

’70 miljoen euro voor een tijdwinst van twee minuten’, zo tut-tutten de NIMBY’s, die zich verenigd hebben in het actiecomité ‘Stop HOV Velsen’, alias: ’HOV Tracé Nee!’ Een lichtelijk demagogische stellingname. Zo’n busbaan wordt niet alleen aangelegd voor de rijtijdwinst maar ook voor de regelmaat en betrouwbaarheid van het vervoer. Daardoor kan de dienstregeling wellicht met één bus minder gereden worden, wat een besparing oplevert van vele tonnen per jaar.

Bovendien geldt die winst van twee minuten per voertuig. Stel dat HOV Velsen straks 7.500 reizigers per dag trekt, dan bedraagt de totale tijdwinst van alle reizigers zo’n 10 etmalen per dag of wel 10 jaar per jaar; zo kun je ook rekenen.

Een paar jaar geleden werd de maximumsnelheid op sommige autosnelwegen opgevoerd van 120 naar 130 km/uur, ten koste van extra verkeerslachtoffers en extra milieubelasting. De tijdwinst op een traject als de Afsluitdijk bedroeg slechts 1,3 minuut, maar ik heb er geen automobilist tegen horen protesteren.

Van de 70 miljoen euro die het project kost, hoeft de gemeente Velsen trouwens slechts een zeer kleine fractie, 3 miljoen, op te hoesten. De rest komt uit de overvolle schatkist van de provincie Noord-Holland, waar de bomen geloof ik nog wél tot in de hemel groeien.

Wonderlijk bij deze NIMBY’s is de kreet ‘HOV JA’ in hun raambiljetten. Nee, zij zijn zogenaamd niet tegen openbaar vervoer, nee hoor, helemaal niet; wie zou ze daarvan durven verdenken? Maar ze zien wel liever een tram rijden op dat ouwe spoortje dan een bus. Nou zijn trambanen over het algemeen nog (veel) duurder dan busbanen. En een tram behaalt hier ook niet meer tijdswinst dan die twee minuten.

Of denkt men misschien dat de tram uit IJmuiden tussen Driehuis en Santpoort Noord weer zal aantakken op de spoorbaan Uitgeest - Haarlem, zoals tot 1983 gebeurde met de treintjes van het Vislijntje? Maar het verhaal van de niet doorgegane RijnGouweLijn leert dat er aan een tram op het spoor erg, erg veel haken en ogen zitten. Geen realistisch scenario.

De grootste gotspe van dit clubje is de slogan: ‘Hou het spoor groen’. Het moet niet gekker worden: een woekering van struiken en onkruid op een verroest stuk rails uitroepen tot natuurgebied!

Gelegenheidsargumenten waar de gemeente Velsen niet op zou moeten ingaan. Een écht steekhoudend argument tegen de busbaan wordt door de NIMBY’s niet eens genoemd. Ik schreef in deel 1, in 2010, dat nog niet bekend was, hoe de bus vanuit IJmuiden verder zijn weg zou zoeken door de gemeente Haarlem. Daarover bestonden vooral in linkse, groene kringen volmaakt belachelijke ideeën, zoals: de bus helemaal om het centrum en het station van Haarlem heenleiden. Daarmee zouden de NIMBY’s in Haarlem Noord dan weer geholpen zijn, want die moeten ook geen busbaan voor hun deur.

In plaats daarvan zou de bus uit IJmuiden dan rijden via bedrijventerrein Waarderpolder en station Haarlem-Spaarnwoude, waar elk kwartier een boemel naar Amsterdam vertrekt. Het levert een mooie, snelle verbinding met Amsterdam op, volgens de voorstanders van wat ik in dat stukje uit 2010 de ‘buitenomvariant der buitenomvarianten’ noemde. Maar daarin voorziet bus 82 (IJmuiden – Amsterdam Marnixstraat) al.

Ik heb zwaar zitten google’en, maar nog steeds geen duidelijk plan gevonden voor de afwikkeling van het busverkeer in Haarlem Noord na opening van HOV Velsen. Geen woord ook bijvoorbeeld over het al dan niet behouden van lijn 3 (IJmuiden – Haarlem Schalkwijk via Velserbroek, Haarlem NS en Haarlem Centrum), die in de plaats kwam van lijn 4, die ik in 2011 nam. Als die lijn behouden blijft, kan hij de haltes blijven aandoen waar de HOV-bus niet stopt. Dan wordt in dat opzicht tegemoet gekomen aan de bezwaren van het NIMBY-clubje. Niet dat ik de leden daarvan in lijn 3 zie stappen…

Ik deed IJmuiden op drie overgeschoten late namiddagen in september 2013, waaronder twee zaterdagen. Op de eerste daarvan had ik getuige kunnen zijn van een hardholwedstrijd. Ik was nog net op tijd om op de Lange Nieuwstraat de laatste deelnemer, een hoogbejaarde stakker, amechtig te zien afstrompelen op het finish-banier, de gladiolen en de AED.

Een niet minder bedroevend schouwspel had ik de zaterdag daarop, 14 september, kunnen waarnemen als ik me een paar uurtjes eerder naar IJmuiden had begeven. Een schamele stoet van ruim honderd demonstranten rukte in zware slagregens op van de sporthal naar het Pontplein om te demonstreren tegen de aanleg van HOV Velsen – en tegen de inderdaad betreurenswaardige opheffing van de Fast Ferry naar Amsterdam. Blijkbaar hadden slechts 100 van de 67.000 Velserenaren een nat pak over voor die busbaan, of liever: het tegenhouden ervan. De rest bleef er vanuit zijn droge woonkamer, aan gene zijde van de raamposters, het zijne of hare van denken. De soep wordt hier wellicht niet zo heet gegeten als opgediend. En HOV Velsen gaat misschien gewoon wel door.

Als dat zo is, kunnen ze zich het beste houden aan het oorspronkelijke Zuid-Tangentplan uit  de jaren 90, dat een doorgaande verbinding inhield van Amsterdam IJburg naar IJmuiden. Daarvan is alleen het traject Amsterdam Bijlmer ArenA – Haarlem NS gerealiseerd (de huidige R-Netlijn 300). Trek die nou via de huidige route van lijn 75 door naar Haarlem Noord, en laat hem daarvandaan de HOV-baan berijden. Met een strakke 6-minutendienst en die paar minuten tijdwinst ontstaat er een prima verbinding van IJmuiden met Haarlem NS, het centrum van Haarlem en Schalkwijk. Dan wil ik nog wel eens zien of de reizigers niet toestromen, en ook de leden van dat bushatersclubje niet eens een keertje in de R-net stappen.

Heden: De bus

De rode lijn op het kaartje boven dit artikel is Connexxion-lijn 75. Die reed in 2011 van Haarlem Winkelcentrum Schalkwijk via Haarlem Centrum en Haarlem NS naar IJmuiden Zeewijk. Tegenwoordig rijdt hij nog maar vanaf Haarlem NS naar IJmuiden; wel gaan sommige ritten nu door tot bij het strand.

Lijn 75 lijkt nu iets gestroomlijnder, de keren dat ik hem in 2013 heb genomen, dan in 2011. Het vervallen van het tijdvretende en vertragingsgevoelige kronkeltraject door het hart van Haarlem, heeft geleid tot meer regelmaat – maar helaas ook tot minder passagiers; vooral op zaterdagmiddag is de bus zeer slecht bezet.

Het blijven allemaal momentopnames, vanzelfsprekend, maar tussen Haarlem NS en Santpoort Noord was de doorstroming deze keer voldoende. Tussen Haarlem NS en het noordelijke filiaal van het Kennemer Gasthuis wordt nog steeds alleen gestopt bij het Julianapark en de Minahassastraat (wat ik een mooie, goed assonerende haltenaam blijf vinden).

Lijn 75 rijdt maandag / vrijdag overdag in 12-minutendienst; ook wel eens met intervallen van 11 of 14 minuten, maar in ieder geval 5 ritten per uur. Daarbuiten, ook op zondagen en in de avonduren, is er een strakke kwartierdienst. Een aardig hoge frequentie, waarbij de lijn in de spits nog versterking krijgt van lijn 277, IJmuiden Zeewijk – Haarlem NS – Schiphol. Deze snelbus stopt in IJmuiden alleen bij de belangrijkste haltes, en tussen IJmuiden en Haarlem NS helemaal niet.

Al met al hoef je op het traject Haarlem – IJmuiden nooit lang op een bus te wachten. De nieuwbouwwijk Zeewijk is de bestemming van de meeste passagiers van deze lijn. Weinigen blijven zitten tot IJmuiden Strand, dat Zandvoort maar niet naar de kroon kan steken als populairste badplaats aan de Noord-Hollandse kust. Misschien komt dat nog als die R-Net bus er eindelijk halthoudt.

Voor de horeca moet je in IJmuiden bij het strand zijn. Het centrum, rond Plein 1945,zag ik op een zaterdagmiddag na 17:00 uur snel dichtgeplakt worden met kranten. In het enige eetcafé dat ik in die contreien kon ontwaren, was de keuken die avond gesloten ‘wegens omstandigheden’. Een week later las ik dat de zaak failliet was, hetgeen wellicht te wijten was aan diezelfde omstandigheden.

Daar in de buurt zie ik in overgrote hoofdletters HOOGWAARDIG OPENBAAR VERVOER VELSEN staan op een groot, glazen winkelpand met het uiterlijk van een showroom. Hier zit een informatiecentrum over HOV Velsen, of liever: zát. Het is gesloten, en de inboedel is verwijderd. En dat terwijl nog lang niet iedereen overtuigd is van het nut van dit OV-project. Gooit Velsen de handdoek in de ring? Wil de gemeente geen bussen in R-net-uitmonstering over haar grondgebied zien rijden?

Twee Velsense buslijnen dongen vergeefs naar de felbegeerde R-Net-status. Ze zijn te langzaam en te laagfrequent. Dat geldt voor lijn 73 (Haarlem Schalkwijk – Uitgeest via Velserbroek) en ook voor lijn 82 (IJmuiden Strand – Amsterdam Marnixstraat). Alleen lijn 75 heeft nog kans op de eretekenen van R-net.

Twee keer heb ik IJmuiden verlaten met lijn 82. Binnen de bebouwde kom van IJmuiden en Amsterdam mag hij dan te langzaam zijn; tussen die plaatsen in schiet hij aardig op. Het is nog een leuke, gevarieerde rit ook. Eerst kilometers lang uitzicht op het Noordzeekanaal links en een recreatiegebied rechts, met een van de weinige skipistes in Holland. Verderop vaart een veerpont naar een buitenplaats genaamd: Buitenhuizen, in de Zaanstreek. Daarna rijd je het Westelijk Havengebied van Amsterdam binnen, met opslagvaten vol van wat er dan ook maar in opgeslagen zit. Waartussenin dan ineens de halte Ruigoord Dorp opdoemt. Een dorp zie je echter nergens. Het ligt achter de bomen verscholen, bestaat nauwelijks meer, en wordt, voor zover ik weet, bewoond door kunstenaars, krakers en overjarige hippies.

Binnen een half uur ben je vanuit IJmuiden op station Sloterdijk. Met een overstap bij Haarlem NS doe je het beslist niet sneller. De bus rijdt in de spits in kwartierdienst. Ook zonder R-net-logo een aantrekkelijke verbinding.

Verleden: Vislijntje

Het zogenaamde Vislijntje begon zijn bestaan in 1883 als aftakking van de spoorlijn Haarlem – Uitgeest. In 1927 werd de lijn geëlektrificeerd. Het spoortje was exact een eeuw lang open voor reizigersverkeer: tot  1983. In een zo lange tijd hebben er vanzelfsprekend verschillende treintypen gereden met uiteenlopende frequentie en bestemming. In de nadagen van zijn bestaan reed er elk halfuur een Plan-V'tje van IJmuiden tot aan Haarlem.

In 1996 beleefde de lijn een onverwachte revival, dank zij de zomerritten van Lovers Rail. Die opleving  duurde niet lang; in 1999 werd het spoor definitief buiten gebruik gesteld. Sindsdien liggen de sporen, voor zover niet verwijderd, weg te roesten en hebben de struiken en het onkruid vrij spel. Op sommige plekken is het spoortracé alleen begaanbaar als je je met een kapmes een pad door het groen hakt, als Dr. Livingstone in de rimboe van Afrika.

Op de kaart de Vislijn in groen. Het lijntje had een lengte van 5700 meter en op die korte afstand maar liefst zes stations: Driehuis Westerveld, IJmuiden Zeeweg, Velsen-IJmuiden Oost, IJmuiden Casembrootstraat, IJmuiden Julianakade en IJmuiden (zonder meer). De trein schoot hier dus niet erg op, maar de IJmuidense forenzen hadden wel bijna allemaal een station voor de deur. Heel aantrekkelijk, en het opheffen van de verbinding veroorzaakte dan ook bij veel reizigers droefenis. Ja, de oude wijken van de stad raakten wat ontvolkt, de nieuwbouw in Zeewijk lag te ver van het spoor, en plannen om het eindpunt naar deze nieuwe wijk te verleggen, zijn afgestuit op bezuinigingen. Zo gaan dingen, soms.

Een korte fotowandeling langs de voormalige Vislijn.

Op deze plek lag station Driehuis Westerveld, in 1890 speciaal geopend voor bezoekers van de uitgestrekte algemene begraafplaats. In 1914 werd daarnaast het eerste crematorium van Nederland geopend.

Er loopt vanaf hier loopt nog een redelijk begaanbaar wandelpad langs het spoor. Ik trof hier dan ook mijn enige medewandelaars aan, drie kindertjes die bramen aan het plukken waren. Hun ouders hebben vast dat bord geplaatst tegen het verbussen van dit prachtige, waardevolle natuurgebied.

IJmuiden Zeeweg, met die uitgewoonde betonnen abri, model-jaren-50. Een moderne R-net-halte en een strakke betonnen busbaan zouden hier toch beslist niet misstaan. Het station werd geopend bij de elektrificatie in 1927, evenals IJmuiden Casembrootstraat en IJmuiden Julianakade, die we nog zullen tegenkomen.

Vaag zijn de letters VELSEN – IJMUIDEN OOST nog leesbaar op dit voormalige seinhuis, enkele honderden meters ten zuiden van het gelijknamige station. Dat had een opvallend breed eilandperron. Tot de opening van de Velsertunnel in 1957 was dit het splitsingsstation van de lijnen naar IJmuiden en Uitgeest. De treinen in de laatste richting kruisten het Noordzeekanaal via een grote draaibrug.

Je komt hier vanzelf als je het oude spoor volgt. Ik had echter geen zin om me door het mangrovewoud te worstelen en benaderde het station zoals een reiziger het ooit gedaan moet hebben: vanaf de zijkant. De ingang ervan is moeilijker te vinden dan in 1983. Je moet tussen het politiebureau en de sporthal met dat buitenmodel gymnastiekpaard, een paadje zien te vinden door het struikgewas, en dat kronkelige pad een poosje volgen. Je vindt dan de oude, nu dichtgemetselde tunnel naar het brede perron (links op de foto), en een paar kronkels verder ook nog het perron zelf. 

Ook zag ik daar in de buurt nog een afgezaagde bovenleidingmast; spoorwegarcheologie van het zuiverste water.

Een treurig boeltje, nietwaar? Foto's van dit station in betere tijden - en trouwens van alle Nederlandse stations in heden en verleden - op Stationsweb.nl.

Wonderlijk: staande op dit perron ruik ik ineens duidelijk een zware, dampige stoomtreinenlucht. Ik ben zo iemand die zich altijd helemaal inleeft in de historie. Maar tot dusverre is dat nog niet gepaard gegaan met olfactorische hallucinaties; dit is nieuw!

Maar op deze donderdagmiddag ruik ik in heel IJmuiden dezelfde lucht. Bij nader inzien, of insnuiven, is het meer de geur van licht verbrand rubber dan van stoomtreinen.  Hij is afkomstig van de fabrieken die staan te dampen aan de overkant van het Noordzeekanaal, en komt met de noorderwind deze kant op, tegelijk met drenzerige regen.

Voorbij Velsen-IJmuiden Oost klom de spoorbaan naar dit viaduct in de buurt van de Velserpont, dat vol hangt met anti-bus-slogans. Op de foto ook bus 82.

Station IJmuiden Casembrootstraat dan, gelegen langs het Noordzeekanaal. Het had twee sporen en twee perrons, in een merkwaardige volgorde: spoor-perron-spoor-perron. Tegenwoordig is het vooral hondenuitlaatstrook. Die gewoon behouden blijft. De bussen van HOV-Velsen komen hier niet, maar nemen de Lange Nieuwstraat (LNS), door het centrum van IJmuiden.

Ik kwam jaren terug eens een onderwijzer tegen van de lagere school, en die zei, op mild verwijtende toon: ‘Je tekende met tekenles alleen maar spoorbanen, en die wezen allemaal regelrecht de hemel in!’ Ik mompelde zoiets dat een mens nu eenmaal niet in elk vak een uitblinker kan zijn. Maar ik had gewoon gelijk: spoorlijnen wijzen echt de hemel in, kijk maar! (Goed, in dit geval eerder naar de schoorsteen van TaTa, maar die komt weer uit in de hemel, of op zijn minst de stratosfeer).

Het spoor ligt hier in een uitgraving, De Geul. Ergens achter mijn rug lag ooit station IJmuiden Julianakade, maar dat is gesloopt.

Hetzelfde geldt voor het eindstation IJmuiden-zonder-meer. Het was het enige station in Nederland dat voorzien was van dukdalven om treinen aan af te meren. Nee, onzin! Die hebben ze er later pas neergezet, omdat ze dat wel ludiek leek. Een hommage aan een opgeheven spoorlijntje, zo zal het wel bedoeld zijn.

Frans Mensonides
3 oktober 2013
Er geweest: zaterdag 7, donderdag 12 en zaterdag 14 september 2013

© Frans Mensonides, Leiden, 2013.