LAATSTE
ZES AFLEVERINGEN
174: SUSHI; HELSE AVOND IN JAPANS RESTAURANT (18/05/2014)
173. TER GELEGENHEID VAN MOEDERDAG
(11/05/2014)
172. EBOLA EN POETIN: DE KLOK TERUG
(04/05/2014)
171. GOKKEN EN SPECULEREN MET
CHRISTIAAN HUYGENS (27/04/2014)
170. KOPEN, KOPEN, KOPEN, EEN WEEK
WINKEL-IN, WINKEL-UIT (20/04/2014)
169. MIJN OUDERS OP STAP;
LOW-BUDGETVAKANTIE IN 1952 (13/04/2014)
De griffeldoos van Jeltje Mensonides (1891-1965)
Het kleine, doch eeuwenoude Friese geslacht Mensonides kent
geen familiewebsite. Maar wie google’t op de naam Mensonides, vindt ongetwijfeld
wel de weg naar ondergetekende, die in de loop van de jaren een aardige
voetafdruk op Internet heeft achtergelaten. Daarmee heb ik in de pikorde van Google
in ieder geval de top-vier der Mensonidessen gehaald, samen met
Installatiebedrijf Mensonides uit Harlingen, EP: Mensonides, webwinkel in
elektrische apparaten, en Wiersma Mensonides, advocaten te Amsterdam.
Maar installateurs en zo val je natuurlijk niet lastig met familieaangelegenheden,
en daardoor doet mijn site wel eens dienst als aanspreekpunt daarvoor. Zo kwam ik
laatst in het bezit van een familiestuk. Het is een oude griffeldoos, waarop de naam van Jeltje
Mensonides prijkt. De schenkster had hem bij impuls gekocht in een antiek-
c.q. rommelwinkeltje, en wilde hem bij nader inzien graag teruggeven aan de
nazaten van Jeltje.
Nu behoor ik daar niet echt toe. Jeltje de Boer-Mensonides
(1891-1965) is echter wel in de verte familie van mij. Jeltje was mijn oud-oud-achtertante. Onze levens overlappen
elkaar 9 jaar, maar Ik heb haar nooit mogen ontmoeten.
Straks meer over Jeltje, maar eerst de vraag:
wat is een griffeldoos? In het tijdperk van laptop, tablet en smartphone zul je
ze alleen nog aantreffen in antiekwinkeltjes of op Marktplaats.nl, waar
een fraai en gaaf exemplaar soms nog wel een paar tientjes doet.
Honderd jaar of langer geleden bezat elk lagereschoolkind er
een. Er werd op scholen geschreven op een lei, een dunne plaat leisteen in een
houten raam. Een griffel was de schrijfstift, vaak ook van leisteen, waarmee
dat raam beschreven werd. Met een spons kon je het geschrevene vervolgens uitwissen,
als juf of meester het gecorrigeerd had. In de griffeldoos die nu in mijn bezit
is, zaten nog twee losse stukjes griffel. Keihard materiaal; hoe kinderen ermee
hebben kunnen schrijven… Als je ze indertijd kocht in de winkel, zagen ze er ongeveer
uit zoals een potlood.
Er bestonden fraai bewerkte griffeldozen, met daarbinnenin nog
een soort pennenbakje. De griffeldoos van Jeltje behoort tot het basistype: een
langwerpige houten doos zonder meer, met een schuif.
De lei en de griffel waren de opvolgers van de ganzenveer en
de voorlopers van kroontjespen, inktpot, inktlap en vloeipapier, attributen
waarmee ik geworsteld heb in mijn eigen schooltijd, want als linkspoot kwam ik
steevast thuis met blauwe handen en een bevlekt schrift. Lei, griffel en spons
hadden het voordeel dat je handen er niet erg vies van werden, én dat werd bespaard
op kostbaar papier. Daarom beleefden zij rond 1945, toen papier schaars was,
een korte revival.
Tegenwoordig leven ze, behalve op antiekmarkten, nog voort
in uitdrukkingen als ‘Met een schone lei beginnen’, en ‘Een tien met een
griffel, en een zoen van de juf’. Inderdaad kregen kinderen die een 10 hadden
gekregen voor een werkje, vaak als beloning een gloednieuwe griffel.
Jeltje Mensonides' griffeldoos ziet er zeer gebruikt uit; ze heeft er
vast haar hele schooltijd mee moeten doen. Op de doos en op de binnenkant van
de schuif staat enkele malen haar naam geschreven, met een datum erbij. Waren
dit hoogtijdagen in Jeltjes leven? Verder is de bovenkant van de doos beplakt
met gebruikte postzegels: jonge Wilhelmina’s. Jeltje was een
postzegelverzameling begonnen, maar bij gebrek aan een album plakte zij ze op
haar griffeldoos. Zo’n doos was in die tijd vermoedelijk meer dan alleen een
gebruiksvoorwerp. Het was iets persoonlijks, net zoals vroeger onze
schoolagenda's, waarin we ik weet niet wat voor hartsgeheimen kalkten.
Jeltje, dan. Jeltje Mensonides is geboren op 14 januari
1891, en wel op de hoeve De Bargepels bij Bolsward. Die was aan het begin van
de 19e eeuw gekocht door Sjoerd Jans Mensonides (1759-1832), mijn
bet-bet-bet-overgrootvader.
Jeltjes ouders staan afgebeeld in de familie-genealogie;
zij hebben zich ooit laten portretteren door een fotograaf.
Het zijn Jan Lieuwes Mensonides (1850-1926) en Antje Mensonides-Wijnia (1852-1912). Zij trouwden in 1872 en kregen
in de periode 1873-1892 maar liefst 14 kinderen, waarvan Jeltje de voorlaatste
was. Was het een sprookjeshuwelijk? Feit is, dat die 14 gelijkelijk verdeeld
waren in 7 zonen en 7 dochters. Er zat één tweeling onder die kinderschare, ook
weer keurig netjes bestaande uit een jongetje en een meisje; evenwicht in
alles.
Twee oudere broers, beide Sjoerd geheten, waren al overleden
toen Jeltje het levenslicht zag; de eerste op kleuterleeftijd, de tweede in de
wieg. Namen van overleden kinderen werden in die tijd vaak hergebruikt. De
derde Sjoerd uit dit omvangrijke nest was een langer leven beschoren; hij zou ingenieur worden,
emigreren naar de U.S.A. en daar in 1971 overlijden op de leeftijd van 82 jaar.
Sjoerd is een veelvoorkomende naam in het geslacht Mensonides; mijn eigen
kleine broertje van inmiddels 53 heet ook zo.
De 12 kinderen van heit Jan en mem Antje die de
volwassenheid bereikten, zijn allen getrouwd. Geen van de vijf overgebleven
zoons had blijkbaar zin om het boerenbedrijf op de Bargepels voort te zetten, dat was
begonnen door hun overgrootvader: kort na de dood van Jan is de hoeve verkocht.
Hoe verliepen Jeltjes kinderjaren, op de Bargepels? Daarnaar
kun je slechts gissen. Was Jan een rijke herenboer, en baadde dat dozijn
kinderen in weelde? Dat zie je niet af aan die versleten griffeldoos. Friesland
was een arme provincie, toen. Waarschijnlijker is, dat Schraalhans
keukenmeester was op die hoeve, Jeltje gekleed ging in afdankertjes van zes oudere
zussen, en die bepostzegelde griffeldoos haar enige echt eigen bezit was.
Helaas verstrekken genealogieën slechts mondjesmaat gegevens
over vrouwelijke nazaten, die de naam van hun geslacht immers niet aan hun
kinderen konden doorgeven (maar tegenwoordig dan weer wel, geloof ik). Jeltje
is in 1936 gehuwd met Bonne de Boer, schoolhoofd te Aerdenhout, die drie jaar
later zou komen te overlijden. Of dit kortstondige huwelijk nog kinderen heeft gekend?
Onbekend.
Jeltjes vader Jan was een volle neef van Eeuwke Mensonides (1834-1890),
mijn bet-overgrootvader; timmerknecht
van beroep. De laatste gemeenschappelijke voorvader van Jeltje en mij is de al
genoemde Sjoerd Jans Mensonides, die
begon te boeren op de Bargepels. Dat maakt Jeltje en mij familie in de negende graad;
heel erg ver weg.
Ik zou die griffeldoos graag doorgeven aan een rechtstreekse
nazaat van Jeltje, of in ieder geval iemand die dichter bij haar staat dan ik. Wie
daarvoor in aanmerking komt, mag het kleinood van me overnemen, niet voor geld,
maar hopelijk wel in ruil voor een levensbericht over Jeltje. Wie kan haar vage contouren invullen??
FHM
25 mei 2014
PS: de genealogie van het geslacht Mensonides staat te
lezen in: H.A. Jorritsma, ‘Mensonides’. In: Genealogysk Wurkforbân fan de
Fryske Akademy, Genealogysk Jierboekje 1971.
Leeuwarden 1971, p. 25-73.
Meer op mijn site over de familiehistorie in: ‘Waar de stenen mijn naam
fluisteren; Open Monumentendag in Bolsward en Longerhouw’ (2011).
PPS: FHM was oorspronkelijk bedoeld als winterrubriek voor
de maanden dat het weer en het daglicht niet altijd meewerken om er
fotograferend en observerend op uit te trekken als ‘De digitale reiziger’. In
mijn enthousiasme ga ik meestal door met FHM totdat de r al lang uit de maand
is, en de eerste zomerse dag alweer in de meteorologische annalen is bijgeschreven.
Zo ook dit jaar. Maar dit is dan toch echt de laatste
aflevering van de vijfde jaargang van FHM’s. Ergens in oktober, als de
schaduwen gaan lengen en de dagen verkillen, hoop ik terug te keren met deze
rubriek.
FHM
Foto van lei met spons overgenomen van Wikipedia
VOLGENDE
AFLEVERING:
'DE TWEEDE KEER KOMT-IE BETER BINNEN'; BOBOTAAL (05/10/2014)
© Frans Mensonides, Leiden, 2014