We nemen maar eens een nieuw, blanco vel voor ons, als vervolg op deze pagina, die eindigde rond Pasen.
We nemen maar eens een nieuw, blanco vel voor ons, als vervolg op deze pagina, die eindigde rond Pasen.
Is er eigenlijk wel iets gebeurd op chipkaartgebied, gedurende de zeven weken tussen Pasen en Pinksteren? We handhaven een status quo. Het project wordt niet afgeblazen, maar maakt ook geen spectaculaire vorderingen.
Soms is iets een gebeurtenis en geen gebeurtenis tegelijk. Het geldt voor het nieuwsbericht dat de overheid, zonder dat het wijd en zijd bekend gemaakt was, in het begin van deze eeuw al bijna een miljard euro heeft gestort in de bodemloze put die chipkaart heet. De spoorwegen kregen dit douceurtje voor het plaatsen van poortjes en kaartlezers op alle stations.
De belastingbetaler heeft hiervoor tot dusverre alleen poortjes teruggezien op de Hoekse Lijn, de Schiphollijn en de Flevolijn (zoals in Lelystad, op de foto). Poortjes die bovendien op de laatste twee lijnen werkeloos staan.
Zo’n nieuwsbericht zou in sommige beschaafde naties genoeg zijn voor de val van een kabinet of een parlementaire enquête. Zo niet in Nederland, waar iedereen gewoon volhardt in zijn lethargie. Zouden we ooit nog iets terugzien van dat miljard? Voorlopig een open vraag.
Het verbaasde me te lezen dat NS in 1992 al bezig was met de chipkaart. Dat moet dan in het diepste geheim geweest zijn. Ik was toen actief in ROVER (dat thans behoort tot het slinkende leger van gelovigen in de chipkaart) en heb er indertijd nooit een woord over gehoord of gelezen.
De Amsterdamse GVB besloot vorige maand over te gaan van zonetarief op het plundertarief per hectometer. Ik heb het een middag uitgeprobeerd; het werkte technisch in ieder geval goed. Bij een bescheiden steekproef van zeven ritten werd het correcte bedrag van mijn rekening afgeschreven. Ik heb het dan natuurlijk over de metro; tram en bus zijn in de hoofdstad nog niet op de chipkaart aangesloten.
Altijd levendige discussies of het plundertarief door de bank genomen hoger uitpakt dan het zonetarief. Het GVB rekent 10 cent per afgelegde kilometer, een cent minder dan de RET rekent en drie centen minder dan de HTM gaat rekenen.
Desondanks lijken veel Amsterdamse reizigers erop achteruit te gaan bij het gebruik van de chipkaart. De drukste metrostations, zoals Amsterdam CS, Sloterdijk en Amstel, bevinden zich aan het eind van een zone (het eerste zelfs letterlijk aan het eind van de tunnel); het kost doorgaans veel kilometers om er te geraken. De inwoners van Amstelveen zijn in ieder geval de klos. De smalle en langgerekte gemeente vormt één zone. Voor een ritje van Amstelveen Westwijk naar het hart van Amsterdam betaal je met de chipkaart tientallen procenten meer dan met de strippenkaart.
Metrostation Van der Madeweg
Wat heb ik verder nog gedaan? Ik maakte, verspreid over al die weken, vijf ritjes per RET-tram, en zat daarbij twee keer in een tram waar geen enkele chipkaartlezer werkte. RET begint daarmee af te zakken naar het betrouwbaarheidsniveau dat in de Connexxionbussen al sedert begin 2006 gemeengoed is.
Verder stuitte ik op de marathondag bij metrostation Hoogvliet op een poortje dat niet open wou. Achter me stond een dikke rij. Ik haalde uit met mijn voet, gaf een flinke trap tegen het linkerpoortje van die saloondeurtjes, en zie: Sesam opende zich. Ik snap niet, waarom iedereen zo zijn best doet om die hekjes te hacken. Als je ze ‘hekt’ met een ouderwetse Rotterdamse pleurrrisschop, dan gaan ze ook open.
Ook het volgende bizarre verhaal wil ik de lezer niet onthouden. Ik was tijdens een middagje bussen door het Westland (waarover binnenkort meer) beland bij station Maassluis West, en wilde de trein nemen naar Hoek van Holland Haven.
Een paar jaar geleden heb ik al eens geprobeerd, per trein te reizen op het saldo van mijn OV-chippas van de RET. Dat ging niet; ik moest geld inwerpen of mijn PIN-pas tevoorschijn halen om er een reispruduct op te laden. Tegenwoordig bezit ik een NS-kortingskaart met chipkaart. Daar heb ik ooit eens een tientje saldo opgezet om daarmee te reizen op de RET-metro, wat tot mijn verbazing zonder meer lukte.
Zou ik nu ook op saldo per trein kunnen reizen, op een NS-chipkaart? Ik probeerde het, maar het bleek dat ik daarvoor eerst een RailEasy-abonnement moest aanschaffen. Hoe dat ging, en wat dat kostte, werd me niet helemaal duidelijk.
Ik besloot dus maar een enkeltje te kopen; een weggooichipkaartje. Dat moest ik dan weer contant of met PIN-pas betalen. Waarop de automaat eerst meldde dat mijn chipkaart werd aangemaakt, en vervolgens dat dat niet mogelijk was wegens een storing.
Uit de automaat kwam geen chipkaart, maar een vodje papier. Het was een tegoedbon voor het aanschafbedrag van mijn enkeltje: 1,60 euro. Die moest ik opsturen naar een postbus in Utrecht; niet eens een antwoordnummer. Dan zou ik mijn geld teruggestort krijgen.
Gods Christus, wat een achterlijk gedoe voor een ritje van nog geen 10 kilometer! Een kaartje kopen naar Omsk is vast simpeler. Er knapte iets in me. Ik speurde de omgeving af, of er misschien ergens een losse stoeptegel lag om in het display van die chipkaartautomaat te planten. Maar uit voorzorg heeft de gemeente Maassluis dergelijke voorwerpen uit de stationsomgeving verwijderd. Dit onbemande station kent gelukkig ook geen poortjes om open te schoppen; je kunt zo doorlopen, kaartje of niet.
Ik nam me voor, het bonnetje te beschouwen als treinkaartje en dit onbewogen en zonder nadere toelichting aan de conducteur te laten zien. Bij gezeur van zijn kant zou ik hem dan een advies verstrekken over wat hij met dat kaartje zou kunnen doen. Maar er vertoonde zich geen conducteur op dit korte ritje van ongeveer zes minuten. Het trekken van dat ´kaartje´ heeft me ongeveer het dubbele daarvan gekost...
Wordt vervolgd.
Frans Mensonides
Pinksteren 2008
Maassluis West
Zeer kort geleden, gisteren, maandag 19 mei 2008 om precies te zijn, woonde ik een heuse OV-Chipshow bij. Nu eens geen klucht in metro, tram, trein of bus, maar een serieuze avond bij het Utrechts debatcentrum TUMULT op het Domplein. De avond was georganiseerd door het Rathenau Instituut dat de invloed van nieuwe technologie op de samenleving bestudeert en bedebatteert.
Hoe moet het verder met de OV-chipkaart, dat was de centrale vraag van deze avond. Een kleine 50 belangstellenden gingen daarover in debat met Wouter Teepe (Radboud Universiteit Nijmegen, een van de hackers van de chipkaart), Wijnand Duyvendak (Tweede Kamerlid Groen Links), Michael van der Vlis (ROVER), Wouter Schilpzand (chipkaartonderzoeker aan de TU Eindhoven) en Henk Verhagen (Consumentenbond). Discussieleider was Christian van ’t Hof van het Rathenau Instituut.
Zoals elke goede show begint deze OV-Chipshow met een stuk schetterende muziek. Verder belooft de avond op voorhand weinig tumult te bieden. De ware hoofdrolspelers in het chipkaartdrama ontbreken. De vervoermaatschappijen, het chipkaartbedrijf TLS, het ministerie van Verkeer en Waterstaat; ze zijn allemaal uitgenodigd, maar laten verstek gaan omdat ze het te druk hebben met het uitrollen van het onderwerp van gesprek.
De gekozen opzet van de avond staat ook al niet garant voor veel herrie. Er is anderhalf uur uitgetrokken voor het gebeuren, maar elk van de vijf panelleden wordt eerst zo uitgebreid geïnterviewd door Van ’t Hof, dat er voor het ware debat niet veel meer zal overblijven dan een kwartiertje.
Wat hebben die vijf dan zoal te vertellen? ‘Hacker’ Wouter Teepe logenstraft gelukkig mijn vooroordeel dat techneuten geen helder verhaal kunnen houden. Zijn uiteenzetting is even kraakhelder als zijn boodschap aan de afwezige chipkaartboeren.
Wat gebeurt er precies als je een chipkaart bij het leesapparaat houdt? De kaart zendt een reeksje daarop opgeslagen gegevens naar de lezer: het nummer van de kaart, het saldo, de geboortedatum van de kaarthouder, de reisproducten die op de kaart zijn opgeslagen. De lezer kan op zijn beurt ook gegevens naar die kaart schrijven, bijvoorbeeld dat de reiziger heeft ingecheckt; noodzakelijk voor de controle van de kaart in het voertuig – die ik overigens nog nergens heb zien plaatsvinden. Daarnaast worden de in- en uitcheckgegevens (wie, waar, wanneer?) doorgegeven aan het ‘backoffice’, niets anders dan de centrale databank waarin alle reisgegevens worden opgeslagen.
Het uitwisselen van die gegevens geschiedt bij dit soort contactloze systemen radiografisch en je kunt die gegevens stiekem opvangen, als je over de juiste apparatuur beschikt. Dan moet je de code nog kraken, want al die informatie wordt ‘versleuteld’ verzonden. Dat is nu hetgeen waarin de hackers geslaagd zijn. Vervolgens kun je reizen op het tegoed van een ander. Het backoffice ontdekt dat pas als het leed al geschied is.
In theorie is elke code te kraken, zegt Teepe. Maar er zijn codes te bedenken waarbij dat in praktijk vrijwel is uit te sluiten, zonder dat daardoor de chipkaart onbetaalbaar wordt. Daar moeten de chipkaartproducenten zich nu maar op richten. Dat gaat een paar jaar kosten, en een paar centen, maar dat moet dan maar.
Verder modderen met het huidige systeem is volgens de onderzoeker een heilloze weg, iets wat mij als ervaringsdeskundige ook al heel lang duidelijk is. Toch is dat vermoedelijk precies wat gaat gebeuren.
Wijnand Duyvendak’s Groen Links is in de Tweede Kamer de hardste criticaster van staatssecretaris Tineke Huizinga. Ook richtte de partij een klachtensite op voor gedupeerde chipkaartgebruikers.
Duyvendaks’s opsomming van wat er schort aan de kaart neemt bijna geen einde: technische problemen, onvoldoende toegankelijkheid voor slechtzienden, dreigende tarievenchaos… Vergeet ook de privacy niet. Wordt de reiziger straks tegen zijn zin overspoeld met reclame, aanbiedingen, enquêtes? Het antwoord van NS op die vraag blijft vaag.
Over deze kaart had volgens Duyvendak zonder meer een ‘no go’-beslissing genomen moeten worden. De chipkaart is een bedrijvenkaart, geen reizigerskaart, vindt de politicus – ook een conclusie waar ik het van harte mee eens kan zijn.
Doen ze het in Japan dan misschien beter? Men kent daar de SUICA-kaart, ingevoerd door de Japanse spoorwegen. Wouter Schilpzand is wezen kijken in Japan en heeft die kaart vier maanden lang bestudeerd.
Japanse spoorwegen, je associeert het met sterke, grimmige mannen die makke reizigers in een reeds overvolle trein proberen te proppen. Dat beeld klopt ook, zegt Schilpzand, maar wat je dan niet ziet: het is al een enorm gedrang om het station binnen te komen. De SUICA-kaart is vooral ingevoerd om de doorstroming in de stations te bevorderen; om logistieke redenen, dus, en niet om alle Nederlandse (verborgen) agenda’s.
Daartoe heeft men niet alleen technologische middelen ingezet, maar ook mensen van vlees en bloed. Er staat een leger gastheren en controleurs bij de poortjes om de reizigersstroom in goede banen te leiden. Met behulpzaamheid waar mogelijk en strengheid waar nodig, precies zoals je in Japan verwacht.
De SUICA heeft in de loop van haar bestaan steeds meer mogelijkheden gekregen. Je kunt er nu ook mee reizen bij honderd andere vervoersmaatschappijen, tot taxi’s aan toe. Bovendien koop je er koffie, bloemen, CD’s en ik weet niet wat mee.
Japanners hóúden van hun SUICA-kaart. Iedereen is daar gek op zulke gadgets. Bovendien is niemand bang voor privacyproblemen. Men vertrouwt daar het bedrijfsleven en de overheid, en de overheid en het bedrijfsleven beschamen dat vertrouwen nimmer.
Bijzonder land moet dat zijn, Japan. Het heeft mij altijd een vreselijk oord geleken, maar wie er heengaat, ziet er prompt de zon rijzen en komt met enthousiaste verhalen terug.
Gebruik van de SUICA-kaart is niet verplicht in Japan; het systeem komt bovenop de al langer bestaande magneetkaart (bij ons volkomen mislukt) en de ook nog steeds bestaande papieren kaartjes.
Koren op de molen van ROVER-voorzitter Van der Vlis, die wil dat ook bij ons papieren kaartjes blijven bestaan; een ‘duaal en verankerd’ systeem in de polderige ROVER-terminologie. Dat kost de vervoersbedrijven geen 50 miljoen per jaar, zoals zij zeggen, maar slechts 7 miljoen, zoals Van der Vlis zelf heeft uitgerekend. Een opvallend verschil, maar de preses onderbouwt dit bedrag niet erg duidelijk.
Verder begrijpt Van der Vlis niet goed, waarom het zoveel moeite kost met die chipkaart. Zelf heeft hij zestien jaar geleden al zo’n kaart ontworpen.
Hier raak ik de draad kwijt. Zelf? Waarom heeft men hém dat chipkaartproject dan niet laten trekken? Nu mag hij alleen maar namens een belangenvereniging (on)zinnige dingen roepen vanaf de zijlijn. De zoveelste gemiste kans.
Ik vind de draad weer terug bij consumentenvertegenwoordiger Verhagen. Die stelt de ‘11 punten’ aan de orde, die wat uit het zicht geraakt zijn. Elf alleszins redelijke eisen stelden de consumentenorganisaties in 2005 aan de chipkaart; in het allereerste artikel van deze te lange reeks heb ik erover geschreven.
Het is Verhagen bitter tegengevallen wat ervan terecht is gekomen. Bijvoorbeeld het best price principe. De chipkaart had de reiziger de weg moeten wijzen in het woud van tarieven. Sterker nog: hij had automatisch het goedkoopste tarief moeten uitrekenen voor de reisweg die de reiziger heeft afgelegd. Niets, niets is ervan terecht gekomen.
De discussie was zoals gezegd, kort en niet al te hevig. Zij spitste zich toe op wat ik al gevreesd had: de privacy en de hackbaarheid. Kan nou niemand eens zeggen dat dat kreng gewoon niet werkt, dat het pure verspilling van belastinggeld is, en dat het daarom niet landelijk geïntroduceerd moet worden, niet naast de strippenkaart, niet duaal, maar helemaal niet?
Ik wil het net zelf gaan doen, als een buschauffeur van Connexxion mij voor is. Hij rijdt in de omgeving van Rotterdam. En dan meestal met defecte chipkaartlezers in zijn bus. Reizigers vrolijk: een gratis reisje! Maar waarom maak je het hele OV dan niet gratis? Dan heb je altijd blije gezichten en je hoeft ook geen miljarden weg te gooien aan een systeem dat niet werkt.
En áls de chipkaartlezer dan een keer werkt… Van de fraudegevoeligheid hoef je geen hoge muts op te hebben. Je ziet mensen inchecken en meteen naar achter doorlopen om weer uit te checken. In de drukte kun je er als chauffeur niet altijd op letten. En voor de privacy is zo’n systeem natuurlijk ook niet echt een bedreiging; dan zal het eerst eens moeten werken! Kortom: waar praten we nou eigenlijk over!
Daar heb ik niets meer aan toe te voegen, noch in Utrecht, nog hier, achter mijn PC. De avond is nu dan ook snel ten einde. Hoe moet het verder met de OV-chipkaart? Een antwoord op die vraag hebben we niet gekregen, maar dat zal moeten komen van de partijen die vanavond afwezig waren.
FM
20-05-2008
Een paar interessante krantenartikelen, nog. De gemeente Spijkenisse, aan het einde van de Rotterdamse metro, heeft unaniem een motie aangenomen om meer poortjes open te stellen voor strippenkaartgebruikers. Hoewel die nog steeds een ruime meerderheid vormen, heeft RET de meeste stempelautomaten afgeplakt met dat irritante tekstje: 'Ook u kunt hier binnenkort niet meer stempelen'.
De gemeente ontving enkele weken later nul op het rekest bij de stadsregio Rotterdam, die verantwoordelijk is voor het openbaar vervoer in groot-Rotterdam.
En deze journalist van Trouw deed een dappere poging, op saldo te reizen op de Hoekse Lijn. Hij slaagde waar ik faalde. Maar vraag niet hoe! Lees een tragikomisch verslag van een afdaling in een consumentenhel.
FM
27-05-08
…verscheen op de valreep van mei 2008 dit bericht in de krant.
Eindelijk geeft de overheid toe, wat iedereen al wist: de strippenkaart kan niet per 1 januari 2009 afgeschaft worden. Ze gaan nu precies doen wat 'hacker' Wouter Teepe (zie hierboven) en ondergetekende al vreesden: doormodderen met het huidige systeem, in plaats van uithuilen en helemaal opnieuw beginnen. Je zou naar mijn onbescheiden mening ECHT helemaal overnieuw moeten beginnen, niet technisch, maar meer fundamenteel: moet die kaart er echt wel komen, en zo ja, voor wie en waarom?
De chipkaart gaat nu gefaseerd uitgerold worden (zijn ze daar al niet sedert 2005 mee bezig?). In de vier grote steden kan dan misschien vanaf herfst 2009 niet meer gereisd worden op de strippenkaart (wilden ze hem in Rotterdam al niet in oktober 2007 afschaffen?). In het streekvervoer zouden we ons allerlaatste stempeltje ergens in 2011 of zo in ontvangst kunnen nemen.
Over de afschaffingsdatum van het papieren treinkaartje durft helemaal niemand meer te speculeren, na de volkomen, maar dan ook volkomen mislukte proef op de Hoekse Lijn. Deze herfst gaat NS een nieuwe poging ondernemen op de Flevolijn, zie dit artikel. Op de Hoekse Lijn zullen poortjes, lezers en oplaadautomaten per 1 oktober 2008 zelfs helemaal verdwijnen. De chipkaartreizigers zullen schadeloos gesteld worden. Dat laatste zal geen tonnen of miljoenen kosten: slechts 5 à 10% van de reizigers op deze lijn maakte gebruik van deze ramp in de gedaante van een plastic pasje.
Begin juni werd bekend dat staatssecretaris Huizinga de kluit belazerd heeft. De verwoestende conclusies van het Londense rapport over de chipkaart werden geschrapt en een aangepast versie ervan zag het licht. Hopelijk wordt zij er nu eindelijk eens een keertje uitgelazerd; zelfs in deze barre tijden is het voorliegen van de Kamer nog steeds een doodzonde voor een bewindspersoon.
Dit verhaal wordt vervolgd; ik denk dat ik in de nazomer maar eens een bezoekje ga brengen aan de Flevolijn, maar als er eerder iets te melden valt, zal ik dat zeker doen.
FM
05-06-2008
Toch nog een aanvulling. Ik heb gisterenmorgen, maandag 21/7, namelijk voor het eerst in mijn bestaan het controleapparaatje gezien waarmee conducteurs en controleurs zijn uitgerust.
Het was boven het Noordzeekanaal, op weg naar mijn werk, en ver van de grote steden waar de chipkaart al geïntroduceerd is. Het leesapparaatje, zo groot als het pakje sigaretten dat tegenwoordig zo verguisd wordt, was in het trotse bezit van een treinconductrice. Zij poogde ermee te controleren of er op mijn NS-chipkaart inderdaad een voordeelurenkaart was geladen.
Naar haar bevinden was dat niet het geval. ‘Hij zegt alleen saldo ontoereikend’,*) sprak zij, met hoorbare triomf over het feit dat zij op de vroege maandagmorgen al een zwartrijder betrapt had, en dus blijkbaar niet voor niks zo vroeg naast haar bed was gaan staan.
*)of woorden van gelijke strekking; ik weet niet meer precies wat ze meldde.
‘Er staat toch echt ook een voordeelurenkaart op’, zei ik. Meer zei ik niet; ik vond dat ze het zelf maar lekker moest uitzoeken. Het probleem meende ik te begrijpen (in tegenstelling tot de conductrice, wier vak het is om zulke zaken te begrijpen). Ik had op die chipkaart al eens op saldo gereisd in de metro, en dat saldo geheel opgesoupeerd. Dat is dan verder natuurlijk ontoereikend, dus die mededeling klopte voor 100%.
De conductrice ging er nu maar even over bellen. Zij kreeg na enige tijd een soort helpdesk aan de lijn, die haar aanried, nogmaals op het knopje te drukken. Dan zie je ook de andere producten die op de kaart geladen zijn. Er kunnen namelijk meer producten op één kaart geladen worden …
En ja hoor: er stond gewoon keurig netjes op dat ik betaald had voor een voordeelurenkaart. Ik heb zo’n ding al sinds de uitvinding ervan in 1988(?), toen ze nog van karton waren, en ‘Rail-actief-kaart’ heetten en je ze aan het loket moest betalen. Tegenwoordig worden ze automatisch van mijn giro afgeschreven.
De conductrice gaf mij het stukje plastic node terug. ‘Moeilijk hè?’, vroeg ik quasi-vriendelijk, ‘werken met de moderne technologie’. Trein-trien haastig af, met sip gelaat, en zonder de excuses te maken die zonder meer op zijn plaats zouden zijn geweest.
Dit geschiedde in een maand waarin de OV-chipkaart geen dag uit het nieuws was, zonder dat er ook maar een millimeter progressie werd gemaakt met de invoering ervan.
Vorige week maandag verbood de voorzieningenrechter de hackers van de Radboud Universiteit voorlopig, de resultaten van hun onderzoek te publiceren. Een uitspraak, die iets minder storm veroorzaakte dan de moord op Theo van Gogh en de arrestatie van de cartoonist Nekschot, hoewel hij het recht op vrije meningsuiting toch minstens even sterk aantastte. Het was volgens juristen de eerste maal dat de wetenschap de mond werd gesnoerd omdat haar bevindingen schadelijk waren voor God Mammon.
Maar vier dagen later stelde de rechter chipfabrikant NXP toch in het ongelijk; de Nijmeegse hackers mogen de resultaten van hun onderzoek nu toch publiceren. Dan had de fabrikant maar betere spullen moeten maken, vond de rechter. Nederland blijkt gelukkig nog steeds min of meer een rechtsstaat.
Wat een gemodder, in dat modderlandje bij de zee. Nee, dan in Engeland! Aan de overkant van diezelfde zee, in de Londense metro, is de Oyster Card al jaren een lichtend voorbeeld voor ‘ons’. Bovendien is dit product van NXP een geliefd bezit onder het reizende publiek.
Laatst was er toch een storing mee. Iedereen mocht gratis reizen; je hoorde niemand mopperen. Totdat de kater kwam, op de morning after, een niet ongebruikelijk tijdstip om zulke mannelijke zoogdieren te moeten verwelkomen. Bij 60.000 reizigers bleek hun zo geliefde Oesterkaart geheel en al gewist. Er stond niets meer op: geen saldo, geen abonnement. Een ware oester, die zijn geheimen niet meer prijsgaf!
Ik lachte me een stuk in mijn frak (zoals de Vlamingen zeggen) toen ik het las. En ik hoop dat Nederland vooral doorgaat met introductie van de chipkaart, want er wordt veel te weinig gelachen, tegenwoordig.
Frans Mensonides
22 juli 2008
Nog een reiziger met chipkaartervaringen: Alex Voorloop
Al 2,5 jaar chip-shit:
Op weg naar Station Unknown; De week van Tineke Huizinga / aanvulling voor wie de nuance zoekt / Huizinga´s aanvalsplan - Toenemende twijfel aan Alladin´s wonderlamp (januari / maart 2008) - RGL en Chipkaart: bladeren in koppijndossiers (januari 2008) - 'Ken d'rrr ook niks an doen' Een middag chippen in de tram van de RET (juli 2007) - Ik overleefde de metro-marathon van Rotterdam (april 2007) - U houdt van reizen, maar niet van gedoe; chippen bij NS (januari 2007) - ‘Use it, lose it’; Zomaar wat chip-shit uit de Amsterdamse Gettogordel (januari 2007) - 'RET wenst u een goede reizen'; op pad met de OV-chipkaart (juni 2006) - Aangekaart; losse flodders over de chipkaart (mei 2006) - Niet goed, geld weg. Twee dagen op pad met de OV-chipkaart (maart 2006) - Veel onduidelijkheden rond de OV-chipkaart (februari 2006)
<<< naar thuispagina van Frans Mensonides
© Frans Mensonides, Leiden, 2008