LAATSTE
ZES AFLEVERINGEN
247. VOORLINDEN,
WASSENAAR: SERENITEIT EN CONFETTI (19/07/2020)
246. TARRA,
CENTIARE EN WORTELTREKKEN IN PRE_DIGITALE TIJDEN (05/07/2020)
245.
'WILLIKUMO ANA ROTTAA'; VIDEO OVER EN IN HET OUDNEDERLANDS
(28/06/2020)
244. LAKENHAL
LEIDEN: TENTOONSTELLING IN CORONA-TIJD OVER PILGRIMS
(14/06/2020)
243. ER ZIT
EEN IDEE ACHTER HET PAPIER; 'PAPER ART 2017' IN CODA
(06/08/2017)
242. DE
SCHILDERMENNEKE; VAN GOGH-DORP NUENEN (23/07/2017)
De rubriek FHM's A-viertjes
verschijnt onregelmatig. Maar als hij verschijnt, doet hij dat op
zondag.
Pestdokter, apothekerspot met het wonderdrankje theriakel,
Pesthuis in Leiden
Het was weer eens een helse dag op Twitter, zondag 9
augustus 2020. De helft van mijn timeline bestond uit uitingen van twitteraars die
hun medemens de maat namen over (vermeend) onverantwoord gedrag inzake corona.
In één moeite door hekelden ze vaak ook het achterlaten van schillen en dozen
in recreatiegebieden. Als je toch eenmaal aan het preken bent…
De andere helft bestond uit getuigenissen van mensen die
betoogden, geen ‘dor hout’ te zijn. Een of andere columniste van een of andere krant
had geschreven dat kwetsbare mensen behoorden tot het dorre hout dat beter maar
gesprokkeld zou kunnen worden door corona. Opgeruimd staat netjes!, en dan kon
de gezonde rest van het land gewoon doorgaan met leven.
Zo’n onsympathieke column kun je ook negeren. Maar hij leidde
tot tientallen ontboezemingen van tot op het merg beledigde twitteraars. Die
gaven eerst een uitputtende opsomming van alle afgrijselijke chronische kwalen
waaraan zij leden, vervolgens van alle monden die zij desondanks moesten voeden
en ten slotte van het werkelijk onmisbare werk waarmee ze het daarvoor
benodigde brood verdienden.
Te triest voor woorden dat je je blijkbaar geroepen voelt om
je te verontschuldigen voor het feit dat je bestaat. Weer een voorbeeld voor wat
corona met ons doet. Ik profeteerde geloof ik in februari al dat die ziekte
erger zou huishouden in de geest dan in de longen.
Nieuw is dat allemaal niet. De tentoonstelling ‘Besmet’ die
ik de dag daarna zag in Rijksmuseum Boerhaave in Leiden, laat dat wel zien.
Heen en weer geslingerd worden tussen angst en hoop, wetenschap en bijgeloof, solidariteit
en verkettering: het behoort al eeuwen tot onze reacties op epidemieën.
Daarbij past wel enige relativering van ons corona-leed. De
Zwarte Dood ofwel de pest, die ons land in de periode 1348-1666 regelmatig bezocht,
sleepte soms in een paar maanden tijd een kwart van de bevolking van een stad of
streek ten grave. Daarmee was die ziekte naar grove schatting ongeveer 500 keer zo dodelijk als corona.
2 stukken van mijn hand over de pest in de Gouden
Eeuw:
Pestkoekjes, Theriakel en Scordium; Johan van Beverwijcks Bericht van de pest
(1636)
David Beck: verliefdheid en pest in 1624
Museum Boerhaave (dat ik al eens heb bezocht voor mijn museumblog uit de winter van 2018) heeft met de tentoonstelling ‘Besmet’ aardig
ingespeeld op de actualiteit, zou je kunnen denken. Maar in werkelijkheid ligt dat
toch iets anders. Het museum had de expositie al lang op de planning staan voordat
iemand gehoord had van het nieuwe coronavirus en Covid-19.
De opening was gepland voor april 2020. Dat ging vanzelfsprekend
niet door, want alle musea moesten toen hun poorten gesloten houden. Een
bizarre poets van het noodlot: een tentoonstelling over besmettelijke ziekten te
verzieken met een besmettelijke ziekte!
Maar het museum wist van de nood een deugd te maken door de
expositie uit te breiden met items over corona. ‘Besmet’ werd op 16 juli alsnog
geopend, door niemand minder dan de koning.
Ook een tentoonstelling over pandemieën mag je tijdens deze
pandemie alleen bezoeken op afspraak en met inachtneming van de 1½-meterregel.
Wat met enige oppassendheid nog maar net lukt, mede dank zij een groot
spatscherm in het midden van de langwerpige expositieruimte. Het is druk; dit
is een ware publiekstrekker. Als je gaat reserveren, zal je vermoedelijk binnen
10 dagen geen vrij tijdslot vinden.
Hier volgt mijn traditionele tentoonstellings-top-8 van
zaken die me het meest opvielen en troffen.
*1*
Een pestdokter, die tot taak had, pestlijders te isoleren (zie de foto boven
dit stukje). In de ‘snavel’ zaten kruiden. In combinatie met de beschermende
mantel en de stok om patiënten op afstand te houden, moesten die besmetting
voorkomen. Dat alles hielp waarschijnlijk even veel of even weinig als niet-medische
mondkapjes anno 2020. Beter dan dat was er niet, en baatte het niet, dan schaadde
het niet.
Volgens het commentaar bij de tentoonstelling berust het
beeld van deze snaveldokters vooral op stereotypering in de 19e eeuw. Maar ook
uit de 16e eeuw zijn er afbeeldingen overgeleverd van pestdokters die er zo
uitzagen; zie mijn stuk over ’Bericht van de pest’.
Het pesthuis in Leiden kwam te laat; het werd voltooid in
1661, terwijl de stad na 1655 nooit meer getroffen zou worden door een
pestepidemie. Op de tentoonstelling is een gravure te zien van het pesthuis.
*2*
(zie ook afbeelding hierboven) 18e-eeuwse apothekerspot
voor theriakel of theriac, een honingdrank die een medicijn tegen de pest heette
te zijn, en verder tegen vrijwel elke andere ziekte; een waar panacee. Het bevatte
maar liefst 71 veelal zeer exotische ingrediënten, waaronder addervlees. Het mocht
alleen bereid worden als de planeten in een gunstige positie stonden.
Natuurlijk hielp het geen snars, zelfs niet als er een
certificaat van echtheid werd bijgeleverd. Wat niet wegneemt, dat je het
tegenwoordig nog steeds kunt bestellen. Via een webshop; de tijd staat ook in
de kwakzalverswereld niet stil!
*3*
Malaria, overgedragen door muggen, maakt mondiaal nog
altijd 600.000 slachtoffers per jaar.
*4*
‘Pokkenbriefje’ uit 1839; bewijs van inenting van een
kind van 4 jaar. Al aan het begin van de 19e eeuw vond inenting tegen pokken
plaats. De Britse arts Edward Jenner infecteerde mensen bewust met koepokken,
een meestal mild verlopende ziekte, die echter wel immuniteit verschafte tegen
de veel gevaarlijkere ‘echte’ pokken. Ook al aan het begin van de 19e eeuw
waren er mensen die zich niet wilden laten inenten, veelal om religieuze
redenen. In 1872 werd inenting verplicht.
Al dan niet vaccineren, al dan niet verplicht stellen, dat gaat
straks ook weer levendige polemieken opleveren, als er een vaccin tegen corona
geïntroduceerd wordt! Ik kijk ernaar uit.
*5*
Leprozenklepper; Haarlem, 1612. Een melaatse,
besmettingsgevaar! Het teken voor medemensen om afstand te bewaren en eventueel
een aalmoes toe te werpen.
*6*
Moulages (wasmodellen of -afgietsels) van een meisje met
mazelen en een baby met roodvonk. Kinderziekten die zeer ernstige gevolgen
konden hebben. Mijn vader overleed op 32-jarige leeftijd aan een ontsteking van
de hartkleppen, een complicatie van roodvonk in zijn kindertijd. Roodvonk
bestaat nog steeds, maar is nu gelukkig erg zeldzaam en kan bestreden worden
met antibiotica.
Van de mazelen, die me troffen in de winter van 1962,
herinner ik me alleen nog dat ik 14 dagen niet naar de kleuterschool hoefde en
die tijd doorbracht in een niet onaangename koortsroes. Ook aan de complicaties
van mazelen konden kinderen overlijden. Maar dat wist ik – hypochonder in de
dop – gelukkig nog niet.
*7*
De tentoonstelling en de actuele werkelijkheid gaan
naadloos in elkaar over.
*8*
(niet op de foto) Een vitrine die symbolisch leeg is gelaten.
Die is gereserveerd voor een corona-vaccin of -medicijn. Hopelijk kan dit item
later alsnog toegevoegd worden. Dat zal toch wel lukken in bijna 1½ jaar tijd? ‘Besmet’
loopt tot/met 9 januari 2022.
Frans Mensonides
16 augustus 2020
Er geweest: maandag 10 augustus 2020
© Frans Mensonides, Leiden, 2020