Op
vrijdag 31 maart 2017, of liever: in de nacht van zaterdag 1
april 2017 vertrok om 0:32 uur de laatste trein van Rotterdam Centraal
naar
Hoek van Holland. En dan bedoel ik ook echt: de allerlaatste; er gaat
er na die
dag nóóóit meer een.
De
komende maanden wordt de in
1891 geopende, 24 km lange spoorlijn (Rotterdam) -
Schiedam – Hoek van Holland omgebouwd tot RET-metro, onder auspiciën
van de Metropoolregio
Rotterdam-Den Haag. In september 2017 moet het nieuwe metrotraject
geopend
worden voor reizigersverkeer. In de tussentijd verzorgt RET vervangend
busvervoer tussen Schiedam Centrum en Hoek van Holland Strand.
In
mijn rubriek ´Beminde zaterdag´ schreef ik al eens over die op handen
zijnde operatie, nl. in de afleveringen van september
2015, december 2015 en maart
2016. In de eerstgenoemde aflevering zei ik over de
toekomstige metrolijn naar
Hoek van Holland:
Verder
krijgt het zich al maar uitbreidende Maassluis een derde station,
Maassluis Steendijkpolder, en wordt het eindpunt, Hoek van Holland
Strand,
verplaatst naar een plek waar je het strand ook werkelijk kunt zien
[Maar dat laatste
zal deze zomer niet meer gebeuren; deze operatie is uitgesteld tot
2018].
Hier
de site van het Hoekse Lijn-project, dat wel erg
lijkt op de
ombouw van de Hofplein- en Zoetermeerlijn tot Randstadrail in de jaren
00. Ook
de Hoekse Lijn moet onder de RET een lijn worden met overwegen,
bovenleidingen
in plaats van een derde rail, en medegebruik door treinen;
goederenverkeer
Rotterdam - Hoek van Holland moet mogelijk blijven’.
Lees
verder in het stukje van toen, onder meer over de opzet van
de nieuwe
metrodienstregeling t.z.t. op de Hoekse Lijn> >
>
En
nu maar hopen dat er geleerd is van fouten bij de verlightrailing
van de
Hofplein- en Zoetermeerlijn, en dat de operatie niet net zo
desastreus uitpakt.
Ik schreef er regelmatig over in 2006 en 2007. De
Randstadrailvoertuigen
stonden vaker naast de rails dan erop en de hele streek in de driehoek
Den Haag
– Zoetermeer – Rotterdam zat maanden en maanden zonder lightrail. De ombouw, die 7 weken in
beslag had moeten nemen,
duurde uiteindelijk bijna anderhalf jaar’.
Ik
zal de komende maanden zo nu en dan eens een bus pakken langs
de Hoekse Lijn en hier en daar uitstappen om te inspecteren hoe de
ombouw en
het busvervoer ervoor staan. De eerste keer deed ik dat al op
zaterdagmiddag 1
april 2017, ruim een half etmaal na vertrek van die laatste trein.
De aller- aller- aller- allerlaatste trein - Vervangend - Schiedam Centrum - Schiedam – Hoek van Holland Haven (met conversatie) - Hoek van Holland Haven (Heel Rotterdam Blaakt) - Vlaardingen onttakeld - Naar Maassluis in de spits - Maassluis op de schop - Gesloten bak: gered, de korfslak - Kater; eerste stranddag 2017 - Spoorvorming - Vijfsluizen - Weer een Westlands tramplan - De Hoekse Lijn onthoekt; Schiedam – Maassluis per fiets - Heel Rotterdam Baalt - Meer metroplannen - Vervangend busvervoer na de zomer - De Stations
De in
Hoek van Holland aangekomen reizigers, die deze laatste
trein en bloc net misten, werden door RET keurig met bussen
teruggebracht naar
Rotterdam, hoorde ik van iemand die ik ken, die iemand kent die erbij
was.
Waarna de feest- en afscheidstrein in de loop van de nacht toch ook nog
leeg
terug heeft moeten rijden naar Rotterdam. En dat was dan echt de ware,
aller-,
aller- allerlaatste trein in de 126 jaar dat de Hoekse Spoorlijn heeft
bestaan.
Er mocht
geen NS-trein achterblijven op het spoor. Reeds op deze
zaterdag, 1 april, wordt de Hoekse Lijn losgesneden van het spoorwegnet
en de
maandag daarop zal de lijn bij de notaris met aanhorende zaken
en opstallen overgedragen
worden aan de Metropoolregio.
Hoe
zit het vervangend busvervoer in elkaar?
Maassluis en Hoek
van Holland, het verst gelegen van Coolsingel en Koopgoot, krijgen elk
een snelbus
naar Schiedam, lijn 712, resp. 711. Die rijden non-stop via de A20 naar
station
Schiedam Centrum, waar overgestapt kan worden op trein en metro.
Als je
echt tijd van leven hebt kun je nog een vijfde buslijn
nemen: nr. 713, de stopbus, die van Hoek van Holland Strand naar
Schiedam Centrum
rijdt, onderweg stopt bij alle v/m spoorwegstations van de Hoekse Lijn,
en niet
minder dan 5 kwartier doet over zijn rit.
De lijnen
711, 712 en 713 rijden minimaal in dezelfde frequentie
als de trein deed. Maar soms nog veel vaker. Zo rijdt 712, de snelbus
Maasssluis
– Schiedam, in de spits elke 7,5 minuut, tegen de trein eens per
kwartier.
Voor de
hele operatie heeft RET 35 extra bussen ingezet die
herkenbaar zijn aan een speciaal Hoekse Lijn-design.
Met
ingang van deze zaterdag rijden de vervangende bussen meteen
volgens RET-tarief. Dat wil zeggen dat mijn NS-Weekend Vrij, waarmee ik
een
week geleden nog op de Hoekse Lijn had kunnen reizen, niet meer geldig
is. Geen
nood; een RET-dagkaart van 7,50 helpt me uit de brand. Met een reis van
Leidschendam-Voorburg naar Hoek van Holland en weer terug haal je dat
er
ruimschoots uit. Bij reizen op saldo betaal je overigens alleen de
kilometers
die de metro t.z.t. gaat rijden over de rails, en niet de omwegen die
de bus
noodgedwongen maakt over de weg.
Pas in de loop van de middag arriveer ik bij station Schiedam
Centrum, het vertrekpunt van lijnen 711 t/m 713. Eerst heb ik een
bezoek
afgelegd aan de Kunsthal waar momenteel (nog tot/met zondag 23
april) onder
andere een tentoonstelling is te zien over 75 jaar Maastunnel. In de augustusaflevering
van ´Beminde zaterdag´ gingen wij van De digitale reiziger
daar per fiets doorheen. Dat doen tegenwoordig heel wat minder mensen
dan in de
tijd dat die tunnel pas klaar was, ca. 5000 tegen indertijd 55.000
wielrijders
per dag. In de spits ontstonden er lange wachtrijen aan beide oevers,
en moest
soms politie te paard de orde handhaven; dat er niet werd
voorgedrongen.
RET laat ons, reizigers, in Schiedam
wel een stukje lopen
naar de vertrekplaats van de vervangende bussen. Die vinden we helemaal
voorbij
de roze overkapping van het metrostation. Er is veel roodgejast
RET-personeel
op de been om de mensen wegwijs te maken. Je zou bijna denken dat de
PvdA of de
SP al aan het folderen waren voor hun volgende verkiezingsnederlaag.
Bij het vertrekpunt zie ik, behalve
bussen en reizigers,
zowaar nog een andere busfotograaf, behalve mezelf. Bushobbyisten zijn
veel en
veel zeldzamer dan rail-, maar hier ben ik vanmiddag nu eens niet de
enige. Ik
ben dan wel weer een atypische; zo stap ik zelf in een bus, na er
enkele
gefotografeerd te hebben. Maar die ander blijft vast de hele middag
plaatjes
staan schieten, en rust niet totdat hij alle 35 Hoekse bussen heeft
vastgelegd,
dat hij alle busnummers in zijn busschrift kan schrijven.
De roodjassen rusten ook niet, en
blijven iedereen uitleggen
dat ze niet lijn 713 moeten nemen als ze nog voor donker in Maassluis
of Hoek
van Holland willen zijn.
Ik pak daarom bus 711, de sneldienst.
Die rijdt bij de
eerste gelegenheid meteen de A20 op, waar het vandaag lekker
doorstroomt. Hoe
zou dat doordeweeks zijn in de avondspits?
Ik zit naast dé Rotterdammer, een
gepensioneerde met een
goedmoedig gezicht, die me ontboezemt: ‘Ja, ik gaat m´n trrayntje wél
misse, hurr!’
‘Och, dat zal toch wel gauw wennen?’, zeg ik, zoals altijd heel
optimistisch over
andermans sores.
‘Nou… nou…, ik ben
d´rr toch 43 jaarr
mee naarr de baas gegaan, elke morrege, pakkie beuwterrrhammetjes in de
tas, en
elke avond met de trrayn terrug naarr huis, naarr moederr de vrrouw,
die met me
prrakkie klaarrstond. Toch effe wenne. En zou dat nou met de bus niet
veel
langerr duurre as met de trrayn, denkt u?
Ik hoop oprecht van wel, al zeg ik
hem dat niet. De trein
deed 25 minuten over de rit van Schiedam Centrum naar Hoek van Holland
Haven of
retour. Als de bus het snellerrrr, sorry: sneller doet, klaagt straks
iedereen
over de traagheid van de metro, en dat zou me een zeperd zijn voor de
ruim 300 miljoen
euro die in de metroficatie is gestoken.
De dienstregeling van de metro is nog
niet bekend, maar naar
mijn schatting gaat die het stuk ook afleggen in 25 minuten. De
NS-Sprinter had
het voordeel van een hogere maximumsnelheid. Maar een metro halteert
veel
korter op de stations en trekt sneller op; dat compenseert elkaar wel
zo
ongeveer, denk ik.
‘Hay hoeft nerreges te stoppe, hè,
die bus. Hay rryadt euwverral
durr. Maarr heen had ik die stopbus. Die stopte euwverral. Die ree
helemaal
euwver de dayk. Ik deed d’r wel vayf kwarrtierr euwver. [Ja, ‘over’
klinkt als ‘euwver’
in het Rotterdams; ik kan er weinig aan doen]. Maarr ik zegt maarr
zeuw: al gaat
het langzaam, je ziet nog eens wat. En ik heb alle tayd van de
weerreld, zegt ik
altijd maar. Maar deze bus gaat echt wel harrd, hè. Bijna net zo harrd
as de
euwtos!
Maarr ja, het zal wel wenne, hè’,
praat hij me nu na een
korte denkpauze na, op een toon alsof hij helemaal zelf het licht
gezien heeft
over de Hoekse Lijn.
Met Rotterdammers kun je best
converseren, hoor, als je geen
al te grote waarde hecht aan extreme intellectuele diepgang. Ach, de
hele dag met
iedereen babbelen over snarentheorie en ennui,
dat gaat ook vervelen op den duur.
Naar buiten kijkend zie ik dat we nu
toch ook over een dijk
rijden, tussen wat je hier in het Westland verwacht en ook krijgt:
kassen tot aan
de horizon. Het is die dijk die langs ’s-Gravenzande en Heenweg
loopt – waar
ik drie zomers geleden wandelde, en de melige grap maakte dat het dorp
Heenweg op
de terugweg geen Terugweg heet, maar nog steeds Heenweg. We zijn al
pratend
langs Vlaardingen gestoven en tussen Maassluis en Maasland door.
Even later rijdt de bus Hoek van
Holland binnen en zetten we
koers naar Hoek van Holland Haven, één van de 8 voormalige
spoorwegstations die
Nederland vannacht rijker is geworden.
Ik klok 28 minuten voor de hele rit, tot mijn opluchting dus iets
langer dan de
trein. Ik verlies de Rotterdammer uit het oog; jammer, want ik had hem
nog
willen vragen of Fayenoorrd naar zijn verwachting de kampioenstitel zal
behalen.
Op de perrons van Hoek van Holland
Haven staan borden die
naar de bussen verwijzen. Opvallend hoe onttakeld dit station er al
bijligt,
nog geen etmaal na zijn buitendienststelling. Het lijkt wel of de
laatste trein
er 25 jaar geleden vertrokken is.
In de terminal van Stena is altijd
wel wat beweeg, hoewel
die maar twee boten per dag ziet vertrekken of aankomen. Gearriveerde
toeristen
zullen dan wel vertwijfeld de roodjassen bestormen; hoe komen ze in
Rotterdam?
Hun Lonely Planet maakt gewag van een trein die zou klaarstaan, maar
waar is
die trein?
Hier maak ik maar rechtsomkeert,
gezien het al wat late
tijdstip. Maar voor zover ik kan zien op het kaartje bij de halte,
stoppen de
bussen nog twee keer tussen hier en de zee: bij station Hoek van
Holland Strand
en op de plek aan de boulevard waar in 2018 het nieuwe eindpunt van de
metro
komt. Alle bussen rijden door naar dat punt, terwijl de trein buiten
het
zomerseizoen maar 6 keer per dag reed tot het bittere einde van de
Hoekse Lijn:
dat midden in de duinen gelegen perronnetje genaamd: Hoek van Holland
Strand.
Bij de halte Haven is het niet voor iedereen duidelijk, welke bus naar het strand gaat, welke regelrecht naar Rotterdam en welke je niet moet nemen omdat hij overal stopt. Maar zowel chauffeurs als roodjassen blaken (Heel Rotterdam Blaakt!) van dienstverlenende instelling om de reizigers op weg te helpen.
De rode lijn is bus 56, die nu tussen
Vlaardingen West en Vijfsluizen
versterking heeft gekregen van
lijn 156
Ik pak nu de stopbus, die inderdaad met enorme omwegen moet
rijden. Er loopt geen autoweg langs de Waterweg en het spoor. De bus
rijdt
langs Maasdijk en over een groot bedrijventerrein om Station Maassluis
West te
bereiken. Daarna gaat het met weer enorme omwegen naar station
Maassluis, dat
in het metrotijdperk Maassluis Centrum zal heten. Het toekomstige
metrostation
Maassluis
Steendijkpolder, waar ik met kerst 2015 het terrein al
verkende,
heeft niet alvast een halte gekregen van bus 713.
Deze bus is overeenkomstig mijn
verwachting veel minder druk
dan de directe snelbussen. Na Maassluis steken we de spoorbaan over om
onze weg
nu wel langs de Waterweg te vervolgen. Vlaardingen rijden we binnen
door de
achterdeur, in wandeltempo, over een industrieterrein met beklinkerde
straten
vol kuilen. We stoppen achter station Vlaardingen West, dat ook al zo
vervallen
oogt.
Bouwkranen priemen de hemel in. Er
zijn activiteiten ten
zuiden van het spoor. Hier komt denk ik een keerspoor voor de metro´s
op lijn A
die in de spits tot Vlaardingen West rijden, als versterking van lijn
B.
Triest gezicht, zo´n afgedankte
spoorbaan, zelfs als je weet
dat er iets nieuws voor in de plaats gaat komen. En angstwekkend om
midden op het
spoor te blijven staan, zelfs als je weet dat er onmogelijk nog een
trein kan
komen.
Aan de noordkant van het spoor neem
ik bus 56, de
Vlaardingse stadsbus. De chauffeur daarvan zit te roken achter het
stuur, heeft
de radio op volle kracht aan en ziet eruit alsof hij zojuist uit de
goot is gevist.
Gelukkig, zo ken ik RET weer! Ik begon me al wat ongemakkelijk te
voelen bij al
dat blakende dienstvertoon van vanmiddag. Deze bus is dan ook maar een
gewone stadsbus,
zonder Hoekse kleurstelling.
Pedro heeft de laatste tijd enorm
lopen ronken over de stijging
van 0,2 punt van RET’s klanttevredenheidscijfers die uit de jaarlijkse
Klantenbarometer kwam rollen. Die enquêtes zijn echt de pest voor het
OV. Ik
heb al wel eens vaker betoogd – het is een stokpaardje van me – dat die
cijfers
totaal niets zeggen. Als je een goed rapportcijfer wilt behalen, moet
je je
meest kritische klanten, die naast OV ook nog een alternatief hebben,
zien weg
te jagen. En dan met dat hoge cijfer op je lauweren gaan rusten,
natuurlijk.
Dat blijkt ook uit het enquêteformulier, dat elk najaar bij bijna 100.000 reizigers in de handen wordt gedrukt. In dit document over de opzet van de Klantenbarometer staat de vragenlijst afgedrukt – die ik ook dit jaar zelf weer niet onder ogen gehad heb; ze hebben mij weer eens niets gevraagd. Eén vraag luidt: ‘Kon u moeilijk of makkelijk een zitplaats vinden?’ Hoe minder klanten een lijn trekt, hoe hoger het rapportcijfer op dit onderdeel uitvalt.
Soit, ik bereik station Vlaardingen
Oost, waarvan het gebouw
ook in het metro-tijdperk behouden zal blijven. Daarvandaan reis ik
via-via
door naar metrostation Blaak, dat altijd al blaakt; de naam zegt het
al. Diner
vanavond in de Markthal.
Die ene wanklank in bus 56 neemt niet
weg dat het busvervoer
op v/h De Hoekse Lijn vanmiddag een gestroomlijnde en goed doordachte
indruk
maakt.
Frans Mensonides
9 april 2017
Er geweest: zaterdag 1 april 2017
Ik zit achteruitrijdend in het zitje achterin dat je hebt in deze bussen. De blonde deerne tegenover me is zich een kaakverkramping aan het gapen, na een slopende dag in een kantoorjungle. En de lichtgetinte scholier naast haar is alreeds onder zeil, telefoon in de hand en oortjes in de oren.
Nu dan
toch nog de
snelweg op, waar het verkeer vanmiddag nog aardig snel stroomt.
De bus
heeft maar
liefst 34 minuten gedaan over de rit vanaf Schiedam Centrum. De trein
deed het
in 17 minuten, als ik het me goed herinner; ik kan het nu niet meer
nazoeken in
de NS-reisplanner. De impopulariteit van de bus op dit traject is wel
begrijpelijk.
Van de
plek waar Maassluis West stond, loop ik naar die waar Maassluis
Steendijkpolder
moet komen, en weer terug, waarna ik de bus neem naar Maassluis sec,
dat straks
Maassluis Centrum gaat heten. Een paar foto’s; zoals gezegd genomen met
de
smartphone.
Halverwege West en
Steendijkpolder houdt de bovenleiding abrupt op.
Station Steendijkpolder, plus keermogelijkheid voor
kort-trajectmetro's,
in aanbouw achter hoge flats.
De draaibrug bij de
haven van Maassluis staat nu continu open.
‘Overweginstallatie
buiten werking’, staat op een groot bord bij Maassluis Centrum. Ja, dat
is wel
duidelijk. Overwegbomen en een seinpaal in een zandvlakte, een
surrealistisch tafereel.
Frans Mensonides
30 april 2017
Er geweest: woensdag 19 april 2017
Hoek van Holland
En
hier dan het antwoord op de in het vorige hoofdstuk
opgeworpen vraag hoe het nu gaat aflopen met het natuurgebiedjeje
Kapittelduinen in de duinen van Hoek van Holland, en het beestjeje de
nauwe
korfslak dat zich daar schijnt op te houden, al zie je hem niet.
Welnu, dat
beestje is
gered. De laatste kilometer van de Hoekse Metrolijn komt weliswaar door
zijn leefgebied
te lopen, maar in een gesloten bak (zie de website van het project). Een
‘gesloten
bak’ is natuurlijk gewoon een tunnel, maar tunnel klinkt meteen weer zo
duur.
De metrobaan wordt tussen het huidige station Hoek van Holland Strand
en zijn
nieuwe locatie wel enkelsporig uitgevoerd, en dat bespaart weer wat
geld.
Dat alles betekent dus dat de Hoekse
Lijn geheel volgens de
oorspronkelijke plannen zijn eindpunt zal vinden op luttele hectometers
van de
branding en niet, zoals tot 1 april de Hoekse Spoorlijn, midden in de
duinen,
op een dikke kilometer van het strandvertier.
Dat nieuwe eindpunt kan niet meer
gerealiseerd worden binnen
de krappe opleveringtermijn (september 2017) van het project. Bovendien
kan de
spade hier nog niet de grond in. Er worden momenteel voor de rechtbank
nog wat
Hoekse Twisten uitgevochten met NIMBY’s.
Het zal wel duren tot het badseizoen
van 2019 voordat het
nieuwe station Hoek van Holland Strand in gebruik kan worden genomen.
Hopelijk
stoppen er dan, weer of geen weer, meer metro’s dan die 6 treinen per
dag
buiten het seizoen die halteerden op het vroegere eindpunt. Eén per 20
minuten
of halfuur is ooit beloofd, maar de definitieve dienstregeling van de
Hoekse
Lijn is nog niet bekend.
Het station Hoek van Holland Strand
op zijn oude plek is
afgesloten met hekken. Wat een vandaal niet verhinderd heeft, de ruiten
van de
abri in te gooien. Enigszins voorbarig, want het station op die
onhandige plek,
dat eigenlijk had moeten verdwijnen, zal in september gewoon weer in
gebruik
worden genomen, in afwachting van zijn opvolger aan de waterlijn.
Ik zag dat vernielde wachthokje toen ik opnieuw een bezoek bracht
aan Hoek van Holland. Dat deed ik op de eerste serieuze stranddag van
dit jaar,
de eerste officiële zomerse dag met in heel Nederland temperaturen
boven de 25
graden, dinsdag 16 mei 2017. Hoe zou de vervangende busdienst de
toevloed van
strandgangers opvangen?
Lijn 711, de sneldienst Schiedam
Centrum - Hoek van Holland
Haven – Hoek van Holland Strand (zie hierboven) heeft bij het naderen
van de
zomer gezelschap gekregen van lijn 116, die de Haven overslaat en
regelrecht
naar het Strand rijdt.
Dat is niet de enige wijziging die is
doorgevoerd sinds mijn
vorige bezoek. RET vond vooral op het traject Schiedam – Vlaardingen
het aantal
buspassagiers tegenvallen. Velen pakken de fiets naar metrostation
Vijfsluizen;
anderen gewoon de auto naar hun werk. Daarom zijn er vooral op stille
uren
wat ritten
geschrapt. Niet veel; ik zie
het verschil eigenlijk niet met de dienstregeling zoals die was en de
wijzigingen staan ook niet echt duidelijk omschreven op de site van
RET.
Ik pak in Schiedam zo halverwege de
middag lijn 711. We
hebben 17 man aan boord, vooral studerenden, schat ik. Deze keer pakt
de bus
meteen de snelweg A28. 29 minuten duurt de rit naar de eerste halte,
Hoek van
Holland Haven; 1 minuut langer dan die rit op zaterdagmiddag, hierboven.
Ik stap uit en loop verder langs de
busroute en de beoogde
metroroute naar het strand. Bij station Haven zijn de sporen
grotendeels en de
perrons geheel verwijderd. Het oude station, waar zoveel Britten voor
het eerst
in hun leven het continent betraden, en zoveel Nederlanders en Duitsers
eraf
stapten, staat er nog en blijft tot in het metrotijdperk.
Op de krappe kilometer tussen de stations Haven en Strand is hier en daar nog bovenleiding te zien en liggen er nog stukken rails. Bij station Strand is een halte van het vervangend busvervoer. Hoek van Holland telt dus drie haltes, bij station Haven, bij het voorlopig nog bestaande station Strand en op de plek waar het nieuwe metrostation Strand gaat komen. De bewoners van het wijkje bij het oude station Strand hebben nu hoogfrequent busvervoer voor de deur, maar vanaf 2019 helemaal niets meer.
De metro gaat straks achter die
blokkerige flatgebouwen en
het etablissement La Porte
Salute langs
die gesloten bak in. Daaruit zal hij wel ergens weer tevoorschijn komen
om het
eindstation te bereiken. Dat is geprojecteerd ongeveer waar nu het
bus-eindpunt
is, vlak bij het parkeerterrein.
Vrij rustig op het strand, ondanks
het fraaie lenteweer. De
bus kan de stroom strandgangers dan ook gemakkelijk aan.
Deze dag is niet helemaal maatgevend.
Het is voor velen een
werkdag. En bovendien een afternoon after.
Na Feyenoords kampioenschap van zondag en het feest op de Coolsingel
van
gisteren zal heel het Rijnmondgebied, voor zover zonder school- of
werkverplichtingen, wel brak in zijn nest liggen. Dat is toch wel de
makke met
voetbaltoernooien en –competities: of je club nou kampioen wordt of
niet, het
eindigt met een kater.
We weten nu ook dat die zeperd van
vorige week, die 3-0 nederlaag
van Feyenoord tegen stadgenoot Excelsior, te wijten was aan Giovanni
van
Bronckhorst. Natuurlijk had hij ook in die wedstrijd Dick Kuijt van
begin af
aan moeten opstellen en niet pas toen de achterstand op het scorebord
stond.
Een sof van geheel andere aard
beheerst deze dinsdag de
actualiteit. De onderhandelingen tussen VVD, CDA, D66 en GroenLinks
over een te
vormen kabinet zijn gisteren ‘geklapt’. Dat gaf me een klap!; vooral
het feit
dat ze er twee maanden over gedaan hebben om erachter te komen wat
iedereen op
de dag na de verkiezingen al kon zien: dat de kloven onoverbrugbaar
waren.
Als je nou alleen al eens kijkt naar
hun verkeers-
en
vervoersparagrafen – wat ik op FHM’s vóór de
verkiezingen deed. Dan zie je ter
rechterzijde de meest verstokte asfaltkampioenen, de VVD (Voor Vrije
Doorstroming
van het autoverkeer), helemaal op links gedreven railfanaten,
GroenLinks, en in
het midden twee twijfelpartijen waarmee je alle kanten op kunt behalve
de goede
(CDA en D66). Je hoefde toch geen Croiset
te heten om te voorzien dat dat stuk
zou lopen. En nu?
Misschien weten ze nog uitkomst in
het Redding Museum;
ergens moet toch redding zijn? Naar het Atlantikwall Museum kun je hier
in Hoek
van Holland ook nog.
Vrij rustig vanmiddag, zoals gezegd,
op het strand. Aan de
RET ligt het niet; je komt met de bus totaan de waterlijn.
Ik pak bus 711 terug naar Schiedam.
Vanaf het strand doen we
er deze keer 39 minuten over. Met wat oponthoud; op de snelweg is er
langzaamrijdend verkeer stad-in, waar je het stad-uit zou verwachten.
Borden langs
de weg waarschuwen de automobilist voor waar de ombouw van de Hoekse
Lijn juist
om begonnen is: spoorvorming.
Terug in Schiedam zie ik dat er nu
toch een flinke kluit
mensen staat te wachten op de snelbussen naar Maassluis en Hoek van
Holland.
Het vervoer daarheen lijkt toch iets aangetrokken, als dat niet weer de
gevreesde momentopname is, die alles altijd vertroebelt.
Vandaag maak ik met de metro nog even
een omweg naar station
Vijfsluizen. Dat ligt op wat ooit ´Beneluxlijn´ had als werktitel en op
lijn C:
Capelle a/d IJssel De Terp – Spijkenisse De Akkers. Het in 2002
gerealiseerde
station ligt bij de ingang van de Beneluxtunnel
(door ons van De digitale
reiziger vorige zomer befietst) op de grens van Schiedam en
Vlaardingen.
Vele Vlaardingers stappen hier op de
metro sinds de
treindienst is opgeheven. Stadsbus (1)56 brengt je er, en met de metro
ben je
dan binnen een kwartier op de Coolsingel, bijvoorbeeld als daar wat te
vieren
valt.
Behalve lijn C rijdt ook lijn A
(Ommoord – Schiedam Centrum)
momenteel verder naar Vijfsluizen. Die metro´s keren dan in Pernis en
dat door
olievaten omringde dorp heeft nu ook een echte grootstedelijke
metrofrequentie
van 5 minuten.
De tram terug in het Westland! Dat
idee duikt van tijd tot
tijd op, al sinds de WSM (Westlandse Stoomtram Maatschappij of: Wij
Sukkelen
Maar) in 1932 ophield met het vervoeren van reizigers. In 2008
berichtte ik
over een een website met een tramplan dat de aanleg van twee
lijnen
behelsde: een Kustroute ´s-Gravenzande – Monster – Poeldijk – Den Haag
en een
Veilingroute Maassluis – Westerlee – Naaldwijk – Poeldijk – Den Haag.
Ik was
beslist geen principiële tegenstander van dit plan, maar zag wel wat
beren op
de weg bij de realisatie –die niet door ging, het was maar een schot
voor de
boeg.
De aanleg van de Hoekse Metrolijn
heeft een aantal Westlanders
geïnspireerd tot een nieuwe website en een nieuw tramplan. Er ligt nu
een
petitie voor een kusttram van Hoek van
Holland naar Den Haag via ´s-Gravenzande, Monster en
Kijkduin, en liefst door
dezelfde duinen waar men de metro alleen wilde tolereren in een geul
met een
dak erop.
Plezierig om nu eens een petitie te
zien VOOR beter OV in
plaats van ertegen. Dit neemt niet weg dat het plan toch niet erg
realistisch
is. De gemeente Westland heeft het al afgeschoten voordat die petitie
ook nog
maar ontvangen is: te duur, te weinig te verwachten passagiers. De bus
kan ook
nog best verbeterd worden, weet de wethouder.
OK, dat is waar, maar dat kan al 85
jaar, en er moet gezegd
worden dat het busnet het kwaliteitsniveau van 1932 nooit echt
overstegen heeft.
In 2008 constateerde ik dat het feitelijk alleen maar beroerder werd:
spitssnelbusdiensten naar Den Haag werden een voor een opgeheven;
reizigers
kregen een gedwongen overstap op paradepaardje Randstadrail.
En zo blijft beter OV in het steeds
drukkere en dichter
bevolkte Westland een eeuwige belofte. Een paar jaar geleden bezocht ik
het
museum in het oude tramstation van Schipluiden, uit
een tijd dat het allemaal
zo snel niet hoefde.
Goed, de komende maanden blijf ik de
spoorvorming op de
Hoekse Lijn in ieder geval van tijd tot tijd volgen.
Frans Mensonides
19 mei 2017
Er geweest: dinsdag 16 mei 2017
De regen kletst bij liters tegen het raam, zie ik op de vroege zaterdagmorgen van 3 juni 2017. Vorige maand heb ik het zaterdags mooiweerfietsseizoen geopend, maar vandaag kan er een dikke streep*) door die voorgenomen fietstocht ergens in een afgelegen streek van Nederland. Daar het Luilak is, trek ik de gordijnen toe en duik mijn bed weer in.
*)
Door meer dingen kan een dikke streep, zoals de komende weken zal
blijken. Ik zet vandaag, 8 juli 2017, alvast een paar dikke strepen in
dit artikel.
Later
in de morgen knapt het weer ineens helemaal op. Volgens
de weerberichten blijft het nu zeker tot de avond droog en zonnig in
het westen
des lands. Ik kon deze ingekorte fietsdag best nog besteden aan een rit
langs
de Hoekse Lijn in wording.
Schiedam – Hoek van Holland v.v.
lijkt me wel wat te gortig
voor een gelegenheidsfietser, maar ik stel me wel tot doel, in ieder
geval
station Maassluis Steendijkpolder te bereiken – als er al een station
Steendijkpolder is, maar dat soort dingen wil ik fietsenderwijze juist
gaan ondervinden.
De ombouw van de Hoekse Lijn van
spoor- tot metroverbinding
moet nu wel zo ongeveer op
de helft zitten. Ze hebben de maanden april tot en
met juli ervoor uitgetrokken, zodat er in augustus proefgereden kan
worden. In
september kan het systeem dan losgelaten worden op onder
anderen de scholieren
en forenzen die na de zomervakantie weer aan de slag moeten.
Inspecteren van een spoorverbinding
is niet eenvoudig voor
iemand die zich weliswaar vaak op rails verplaatst, maar zich nooit
afvraagt
wat daar technisch allemaal voor komt kijken: talud, ballast of hoe
heten die
steentjes, bovenleiding, et cetera. Bijvoorbeeld: ik zie onderweg
bovenleidingsportalen
met hier en daar koperen leidingen eraan vast. Zijn dat nou al de
nieuwe die
nog in aanbouw zijn, of zijn dat nog de oude, die ze nog aan het
ontmantelen zijn?
Als je heel goed kijkt, heb je op
veel plekken van die moderne
bevestigingstrommels voor de bovenleiding, en op nog maar weinig
plaatsen die
ouderwetse wielen, met van die grote spaken, met gewichten eraan. Dat
geeft wel
aan dat er heel voortvarend gewerkt is. Ook de ballast en de betonnen
bielzen
ogen vrijwel overal nieuw. Dit project is vast
en zeker goed op schema. Je
verwacht ook niet anders in groot-Rotterdam!
Bij de stations is het veel
eenvoudiger om de voortgang te
zien. De oude zijn gesloopt, behalve Vlaardingen Oost, dat een
monumentenstatus
schijnt te bezitten die ik er niet aan afzie. Hoe dichter ik vanmiddag
bij zee
kom, hoe affer de nieuwe stations al zijn.
Hieronder een fotorapportage. Die
gaat in ‘hodologische’
volgorde (een woord waarop ik patent heb aangevraagd) van Schiedam tot
Maassluis, ongeacht of ik ze op de heen- of terugweg heb genomen. Er
zit ook
nog wat ‘bijvangst’ bij, foto’s die niets met de Hoekse Lijn te maken
hebben,
maar toch te aardig waren om ze alleen op mijn Terabyte-schijf te
zetten en er
nooit meer naar om te kijken.
Als fietser kun je trouwens niet
overal vlak langs het spoor
rijden. In de bebouwde kommen van Vlaardingen en Maassluis kun je het
spoor aardig
volgen, maar op andere trajecten moet je je ertoe beperken, de rails
hier en
daar te kruisen.
We beginnen op station Schiedam
Centrum, net als die
fietstocht vorige zomer toen ik me met Maxwell toegang verschafte tot
het Kasteel
van Sparta en wij een goederentreinenspotter
spotten.
Bij deze onbemande, automatische,
digitale
OV-Fietsenstalling heb ik weer eens ruzie met die poortjes waar je
jezelf en
die fiets doorheen moet wringen. Het verkrijgen van een sleuteltje uit
het kastje
lukt me nog wel, maar als ik me daarmee bij de poort meld, zegt het
systeem dat
ik mijn fiets goed in de gleuf moet plaatsen en dat ik er anders niet
in kom. Wat
lastig is, want ik heb nog geen fiets, maar alleen maar een sleuteltje.
Ik moet nu op een knop drukken en
contact maken met de
centrale. Die knop, de microfoon en de luidspreker zitten op een
handige hoogte
voor zesjarigen en dwergen. In een gebogen houding verneem ik dat er
één
wachtende voor me is. Als die geholpen is, is men na mijn uiteenzetting
bereid,
het voetgangershek op afstand voor me te openen.
Daarmee ben ik er nog niet, want nu
moet ik er met fiets nog
uit, en ook dat lukt niet zonder inmenging van de centrale.
De rest van de middag damoclessen me
dan vergelijkbare
moeilijkheden boven het hoofd voor als ik terugkeer, waar ik als een
berg
tegenop zie als ik eraan denk, wat ik zo weinig mogelijk tracht te
doen. Maar
bij mijn terugkomst op Schiedam Centrum zal het systeem precies doen
wat het doen
moet, zodat ik me weer eens voor niets zorgen heb zitten maken.
Onderweg zie je veel van dit soort
borden. Als je die van
beneden af fotografeert, komen ze trapeziumvormig op de foto. Wat je
met
PhotoShop kunt corrigeren. Met een beetje schuiven, prutsen en mikken
worden
ze weer min of meer rechthoekig; het lukt nooit helemaal.
Misschien doordat ik vandaag de
Hoekse Lijn doe, schiet het
werkwoord ‘onthoeken’ me te binnen. Dat stamt uit het tijdperk dat de
ware
fotograaf zijn foto’s zelf ontwikkelde en afdrukte in zijn DOKA
(DOnkere KAmer).
Met de betere vergrotingskoker kon je
de perspectivische
vertekening opheffen, door de koker (waarin het negatief zat) schuin
boven het
fotopapier te plaatsen. Dat dan weer ongelijkmatig belicht raakte door
die
scheve stand, en dat moest je dan weer corrigeren door het zogenaamde
‘doordrukken
en tegenhouden.´ Dat bewerkstelligde je door met je handen bezwerende
gebaren te
maken tussen de lens van de vergrotingskoker en het fotopapier. Goede
ouwe
tijden, waarnaar ik niet echt fanatiek terugverlang als ik aan het
Photoshoppen
ben.
Ik besef dat ik voor jongeren nu in
volkomen raadselen
spreek, dus snel verder langs de Hoekse Lijn, hierboven onthoekt.
Ten noorden van de spoorbaan vind je
in Schiedam de nodige
autowegen, met daarlangs weer groene longen in de vorm van parken om de
schadelijke
uitstoot te absorberen. Aan de zuidkant trekken tram 21 en 24
hun baantjes.
Weinig horen we meer van de plannen om de gemiddelde snelheid van deze
lijnen
op te krikken naar 25 km/uur. In 2015 zag ik daar al weinig
heil in.
De Johan de Wittsingel
met portiekflatjes, bij station Schiedam-
Nieuwland, is me vanuit de trein naar Hoek van Holland nooit
opgevallen. Vandaag
dient die als opstapje naar een plek waar je station Nieuw-Nieuwland
kunt zien,
zal ik maar zeggen. Het spoorwegstation Nieuwland is afgebroken; het
nieuwe metrostation
moet nog vorm krijgen. Als ik straks
in de metro zit, zal ik bij het zien van
de Johan de Wittsingel denken: hee, daar fietste ik van de
zomer nog.
Een vervangende bus bij Vlaardingen
Centrum
en een bij Vlaardingen West.
Metrostation Vlaardingen West in wording. Er komt hier een
derde spoor en een keermogelijkheid. Het perron voor de richting
Rotterdam krijgt
sporen aan weerszijden. In de spits rijdt lijn A, Ommoord – Schiedam,
door
naar Vlaardingen West, waardoor tussen Rotterdam en Vlaardingen een
5-minutendienst ontstaat. 12 metro´s per uur per richting dus, tegen 8
treinen
in het NS-tijdperk.
Kaarsrecht spoor bij Vlaardingen
West, gezien in de richting
Maassluis.
Op de 4 kilometer die Vlaardingen van
Maassluis scheiden,
vind je ten noorden van het spoor weilanden, parken en plassen.
Ten zuiden ervan heb je
recreatiegebied De Lickebaert langs
de Nieuwe Waterweg. En zijn er ideale plekjes voor schepenspotters,
want ook
die heb je.
Maassluis Centrum, v/h Maassluis,
waar zelfs op zaterdag gewerkt
wordt.
Tussen de metrostations Maassluis en
Maassluis West ligt een
nieuwe wijk langs de Nieuwe Waterweg, met opvallende hoogbouw.
Maassluis West
Station Maassluis Steendijkpolder
wordt ook een keerpunt. De
helft van de metro´s op lijn C heeft dit station als eindpunt; de
andere helft rijdt
door naar Hoek van Holland.
18 juni 2017
Er geweest: zaterdag 3 juni 2017.
Ja, en toen kwam het bericht dat
de opening van de Hoekse
Metrolijn was uitgesteld, eerst een maand, tot oktober 2017,
en toen bijna een
half jaar, tot februari 2018. Je kunt toch beter je toetsenbord opeten
dan iets
positiefs te schrijven over de voortgang van een OV-project, zoals ik
hierboven
deed.
Maar er zijn onlangs een paar lijken
uit de kast gekomen. Er
was hier wat bodemvervuiling vastgesteld en daar wat asbest gevonden,
en ook op
bepaalde plekken nog wat oude leidingen die nog in gebruik waren en
daardoor
moeilijk opgeruimd kunnen worden. Bij de voorbereiding van het project
was dat
over het hoofd gezien en klaarblijkelijk niet goed onderzocht.
Knulligheid die
je toch eerder in de hoofdstad verwacht dan in Rotterdam.
Daarmee vervluchtigde de hoop om de
ombouw voor elkaar te
krijgen binnen het voorjaar en de zomer. Ook in de drukke en donkere
maanden
van het jaar zal de streek langs de Nieuwe Waterweg het moeten doen
zonder
railvervoer.
Wat gaat dat voor repercussies geven
voor het vervangend
busvervoer? Loopt dit vol, doordat er in november nu eenmaal meer
mensen van
het OV gebruik maken dan in juli? Of loopt het leeg, doordat iedereen
zijn
geduld verloren heeft met de Hoekse Lijn, en zo’n hogesnelheidsfiets
gekocht
heeft, plus een paar dikke winterwanten?
We gaan het zien! Ik voeg as. herfst
nog een hoofdstuk toe
aan dit verhaal dat al bijna af had moeten zijn.
Frans Mensonides
9 juli 2017
Keren bij een stapel stenen op Maassluis West.
Ja, en er kwamen de afgelopen maanden
nog wat extra lijken
uit de kast, bovenop die uit het vorige hoofdstuk. Ook met de software voor de
beveiliging was iets loos,
zoals de Metropoolregio Rotterdam Den Haag
bekend maakte op zijn site. Het schijnt de schuld te zijn van
Bombardier, de leverancier van zowel de metrostellen als de
beveiliging. Bombardier staat nu 'onder curatele',
wat niet moedgevend klinkt.
Ik ben er
allesbehalve gerust op dat de metro vanaf februari 2018
probleemloos zal
rijden op de Hoekse Lijn. Eerder zie ik zich hetzelfde scenario
ontrollen als
dat van de ombouw van de Zoetermeer- en Hofpleinlijn tot Randstadrail
in de
jaren 00. Die operatie, waarvoor een periode van 7 weken gepland was,
liep uit
tot een jaar of anderhalf, voordat de Randstadrailvoertuigen min of
meer
probleemloos volgens schema reden.
Maar voorbijgaande aan dat wijze
spreekwoord over die
geschoten beer, kijkt het kersverse RET-opperhoofd Maurice Unck al
vooruit: hij
wil nog veel meer spoorwegen inpikken voor de metro. Zijn plan,
nagebauwd van
zijn illustere voorganger Pedro Peters: een metro van Delft naar Dordt, via de
twee sprintersporen van NS (die dan tussen Delft en Schiedam eerst nog
aangelegd zullen moeten worden; elders is de lijn al viersporig).
Van dit plan zie ik met de beste wil
van de wereld
de zin
niet in. De Oude Lijn biedt, zeker tussen Delft en Rotterdam Centraal,
al
metrofrequentie: 10 verbindingen per uur per richting. Nieuwe
verbindingen
ontstaan er door dit plan nauwelijks. Ja, je kunt een station openen
achter
het Kasteel van Sparta op Spangen, en misschien één dat
Heerjansdam-Rijsoord heet
(een idee dat bij mij opwelde bij het bestuderen van de landkaart; Unck
heeft
er niet eens aan gedacht, denk ik).
Als je dan toch wat centen wilt
aangooien tegen het OV in
groot-Rotterdam, realiseer dan eindelijk dat plan uit de jaren 80 / 90
eens
voor een metro naar Ridderkerk, Hendrik-Ido-Ambacht en voormijnpart
Papendrecht. Daar wonen pakweg 100.000 mensen in een gebied dat je wel
mag
beschouwen als een witte vlek op de HOV-kaart van Nederland (zie dit
stuk uit
2008 over de VINEX-locatie Volgerlanden in Hendrik-Ido-Ambacht en
Zwijndrecht).
Maar zou je dat doen, dan investeer
je in de zuidflank van
de regio. En daar hebben ze in het noorden schoon genoeg van. Het is
een bekend
feit: Rotterdam Zuid en Noord vormen een twain
that never shall meet.
In de wijk Nesselande in het uiterste noorden van Rotterdam gaan stemmen op voor een rechtstreekse metroverbinding naar Zoetermeer. Die zou tot stand kunnen komen door lijn B (Schiedam – Nesselande, straks: Hoek van Holland - Nesselande) door te trekken naar de derde stad van Zuid-Holland. Ook hier bekruipt me, bij het bestuderen van alweer de landkaart van Zuid-Holland een gevoel van vervreemding.
Station Nesselande op archieffoto uit 2005, kort na de opening
Wat ontsluit je nou met een
verbinding Nesselande –
Zoetermeer? Talloze vierkante kilometers oneindig laagland, en de
metropolen
Zevenhuizen en Moerkapelle. En zouden er echt zoveel mensen in
Rotterdam Alexander
wonen die een onstelpbaar verlangen hebben naar een bezoekje aan
Zoetermeer? Nee, dat
geloven ze ook in Nesselande niet. Het is meer het Calimero-gevoel van:
wij
tellen helemaal niet mee in het noorden.
Een uit de lucht gegrepen en
onbetaalbaar plan. Waar zou ik zelf
nou eens een pleidooi voor houden als ik bewoner was van de noordflank
van
Rotterdam (wat ik als Leidenaar ook bijna ben). Wel, ik zou dan pleiten
- het
is bijna een stokpaardje van me - voor metroficatie van de ZoRo-busverbinding
van Metro Rodenrijs naar Randstadrailstation Zoetermeer Centrum West. Dan ben je ruim binnen een half uur
van
Rotterdam in Zoetermeer en via Nesselande wordt het mijl op zeven.
En een ander puntje: ik zou de
“metro”route Capelsebrug - Zevenkamp
/ Ommoord (lijn A en B) eindelijk eens ombouwen tot een metroverbinding
die die
naam werkelijk mag dragen. Tot dit traject werd besloten toen Van Agt
minister-president en Schraalhans keukenmeester was in Nederland. Een
betonnen
viaduct door de Alexanderpolder was te duur, dus werd het een
“snel”tram (ook
tussen enorme aanhalingstekens) die in Solextempo op maaiveld
strompelde en nog
steeds strompelt van halte naar halte en van aanrijding naar aanrijding.
Een ritje van de Koopgoot naar de
excentrische buitenwijk
Nesselande duurt nu maar liefst 28 minuten. Binnen die tijd ben je
bijna in
Antwerpen. Als de bewoners van Nesselande nu eens zouden komen met dit
verhaal,
dan hadden ze een punt.
Vlaardingen
West, achterzijde…
…
en voorzijde.
De vervangende bussen in Hoekse Lijn-uitmonstering blijven
dus voorlopig nog wel rijden. Ik nam ze nog eens in september en
oktober tijdens
drie verloren of gestolen namiddagen.
In het begin van de ombouwfase hebben
een hoop voormalige reizigers
van de Hoekse Spoorlijn zich afgekeerd van het OV. We zagen ze niet
terug in de
vervangende bussen, en ze zullen mogelijk sportief de fiets genomen
hebben in
de zomer. Bij het aanbreken van de herfst lijken toch weer veel mensen
zich
bekeerd te hebben tot de bussen, die soms flink vol zitten.
Dat is vanzelfsprekend vooral in de
spits het geval. Op een
vrijdagavond dat ik hier was, 15 september, kwam die pas laat op gang. Pas na zessen liep het
storm bij de bushaltes
onder metro- en treinenstation Schiedam Centrum. En dat terwijl de
dienstregeling
meteen na 18:00 uur al dunner gaat worden en begint af te kalven naar
late-avondniveau.
Hebben ze bij de RET de reizigersstroom wel goed in kaart? Of doet die
piek
zich alleen op vrijdag voor, door weekendgangers?
Wel heeft RET een complete nieuwe
buslijn ingevoerd voor
deze letterlijk en figuurlijk donkere maanden voor de Hoekse Lijn. Dat
is lijn
714 die in de spits een kwartierdienst onderhoudt tussen Schiedam
Centrum en
Vlaardingen Centrum, dat er tot dusverre wat bekaaid afkwam. De bus
stopt
onderweg alleen op twee andere haltes in Vlaardingen, nl Vondelstraat
en
Galgkade. En houdt er ook voor zessen al mee op.
Langzaamrijdend verkeer in beide
richtingen op de A20 was er
op dinsdag 31 oktober, een dag met recordfiles door het hele land. Over
een
ritje Maassluis - Schiedam doe je dan met gemak twee keer zo lang als
t.z.t.
met de metro. Maar over het algemeen stromen de bussen vlotjes door.
Triest is het verhaal van de wijk
Steendijkpolder in het
westen van Maassluis. Ze hadden de bewoners beloofd dat ze hun auto in
september wel op Marktplaats.nl konden zetten, omdat er voor hun deur
een
metrostation geopend zou worden. Maar de metro rijdt niet en er is ook
geen
halte van het vervangende busvervoer. De rijen fietsklemmen voor het
station in
aanbouw staan leeg. Voorbij het station in aanbouw kromt de verlaten
metrobaan
zich richting Engeland.
Dat brengt ons bij de stations van de Hoekse Metrolijn.
Die stations heb ik allemaal op de
gevoelige plaat gezet,
behalve Hoek van Holland Strand, dat t.z.t. verplaatst wordt en Hoek
van
Holland-Haven, dat er nog net zo uitziet als 100 jaar geleden.
Niet alle stations waren al af toen
ik mijn camera liet
klikken. Men heeft het uitstel tot februari 2018 aangegrepen om ook
geen haast
meer te maken met de ombouw van de stations.
Er is een zekere eenheid in
architectuur, met bijvoorbeeld
die witte, blokvormige entrees van de perrons.
Hier de stations in de goede volgorde:
Maassluis
Steendijkpolder
Maassluis West
Maassluis Centrum
Vlaardingen West
Vlaardingen Centrum. Hier blijft de overkapping van het oude NS-station blijkbaar behouden, hoewel die niet bijzonder fraai is.
Vlaardingen Oost; wat moet dit nog
worden?
Schiedam Nieuwland achter de hekken.
Frans Mensonides
5 november 2017
Er geweest: vrijdag 15 september, donderdag 12 oktober en dinsdag 31
oktober
2017.
© Frans Mensonides, Leiden, 2017
